جز تو پيشِ كي برآرَد بنده دست؟
هم دعا و هم اجابت از توَست
هم ز اوّل تو دهي ميلِ دعا
تو دهي آخِر دعاها را جزا
اوّل و آخِر تويي، ما در ميان
هيچِ هيچي كه نيايد در بيان
دعا، خوي شايسته پاكانِ هر آيين و ملّتي بوده و هست و در حقيقت، زبان استعدادِ هر موجود است؛ بدين معنا كه توجّه به خداوند و خواندن او و استمدادِ از رحمت او، به طور طبيعي در فطرت الهي هر موجودي، خواه انسان و خواه ديگر موجودات، به اقتضاي حكمت ازلي خداوند، وجود دارد؛ چرا كه هر آفريده اي خود را پديد آمده اي از اين جهان و مقهور و مغلوب و نيازمندِ پروردگار اين جهان مي بيند و در ناتواني ها و درماندگي ها و نگراني هايي كه برايش پيش مي آيد، قهراً از همان مبدأي كه رشته هستي اش بدان پيوسته است، استمداد مي طلبد:
يَسْئَلُهُ مَنْ في السَّماوتِ وَ الاْرْضِ كلَّ يَوْم هُوَ في شَاْن.
هر كه در آسمان ها و زمين است، از او درخواست مي كند. هر زمان، او در كاري است.
انسان به لحاظ اين كه در قياس با آفريده هاي ديگر، كه جملگي بازتاب جنبه اي از حكمت خداوندند، به مستقيم ترين وجهي منعكس كننده حكمت او و به كامل ترين وجهي، مظهرِ صفاتِ الهي است و تنها موجودي است كه در كانون اين جهان قرار دارد، و هم از اين روست كه تنها او به تمامِ معنا خليفه خداوند است، اين حالت توجّه و استغاثه، در هنگام درماندگي اش مشخّصاً جلوه اي زيباتر و محسوس تر دارد؛ چنان كه خداي تعالي در قرآن كريم مي فرمايد:
وَ ما بِكمْ مِنْ نِعْمَة فَمِنَ اللهِ ثُمَّ اِذا مَسَّكمُ الضُّرُّ فَاِلَيْهِ تَجْئرُونَ، ثُمَّ اِذا كشَفَ الّضُرَّ عَنْكمْ اِذا فَريقٌ مِنْكمْ بِرَبِّهمْ يُشْرِكونَ.
و هر نعمتي كه داريد، از خداست. سپس چون آسيبي به شما رسد، به سوي او روي مي آوريد ]و مي ناليد [و چون آن آسيب را از شما برطرف كرد، آن گاه، گروهي از شما به پروردگارشان شرك ميورزند.
و اساساً در چنين هنگامي لازم نيست كسي دعا كردن را به وي بياموزد؛ چرا كه بيچارگي و درماندگي، بهتر از هر آموزگاري دعا را به آدمي مي آموزد و در همين حال است كه دعا اجابت مي شود؛ ولي در مواقع ديگر كه بر اثر برخورداري از نعمت، دچار غفلت مي گردد، همواره نيازمند تذكر و يادآوري است تا به آفريدگار خود، توجّه كند و از صراط مستقيم او سر برنتابد و از رحمت او محروم نمانَد.
به بيان دقيق تر، دعا ناب ترين گوهرِ گنجينه اديان است؛ چرا كه روح هر دين، عبادت و پرستش است؛ يعني بندگي خدا، محوري ترين تعليم پيامبران الهي است و آن را در رسالت هاي خويش مطرح كرده اند:
وَلَقَدْ بَعَثْنا في كلِّ اُمَّة رَسُولاً انِ اعْبُدُوا اللهَ وَاجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ.
و در حقيقت، در ميان هر امّتي فرستاده اي برانگيختيم ]تا بگويد: [«خدا را بپرستيد و از طاغوت ]فريبگر [بپرهيزيد».
از اين رو، روح و جان بندگي خداوند، دعا و نيايش است؛ يعني به خداي آفريدگارْ توجّه كردن، و از او آمرزش گناهان را خواستن، حاجت طلبيدن، و در سختي ها و اندوه ها به او پناه بردن، چنان كه در سخنان رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) آمده است كه فرمود:
اَلُّدعاءُ مُخُّ العِبادَةِ، وَ لا يَهلِك مَعَ الدُّعاءِ اَحَدٌ.
مغز و جان عبادت و پرستش، دعاست و هرگز كسي با دعا هلاك نمي شود.
اگر پرستش خداوند، جان و گوهر پيام هاي آسماني است، دعا و نيايش، جانِ جانِ آنهاست.
جانِ من سهل است، جانِ جانم اوست***دردمند و خسته ام، درمانم اوست
2. دعا در تعاليم و آموزه هاي اديان توحيدي
دعا به معناي خواندن خداوند و خواستن از او، يكي از امور قطعي و دستورهاي حتمي در اديان توحيدي است؛ يعني ما همچنان كه اشاره شد، هيچ ديني را نمي شناسيم كه دعا و نيايش به درگاه خداوند، از اركان اصلي آن نباشد و پيروان آن دين، از طريق دعا با خداي خويش ارتباط برقرار نكنند و حتّي هيچ انساني را نمي شناسيم كه روز و روزگاري در اعماق جان خود، با موجود ناشناخته اي بيرون از وجود خود، سخن نگفته باشد. در قرآن كريم آمده است:
وَ قالَ رَبُّكمُ اُدْعوُني اَسْتَجِبْ لَكمْ اِنَّ الَّذينَ يَسْتَكبِرُونَ عَنْ عِبادَتي سَيَدخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرينَ.
و پروردگارتان فرمود: «مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم. در حقيقت، كساني كه از پرستش من كبر مي روزند، به زودي خوار به دوزخ درآيند».
امام سجاد(عليه السلام) در تفسير اين آيه فرموده است:
وَ ]اَنْتَ[ قُلْتَ: «اُدْعُوني اَسْتَجِبْ لَكم...» فَسَمَّيْتَ دُعاءَك عِبادَةً، وَ تَرْكهُ اِسْتِكباراً، وَ تَوَعَّدْتَ عَلي تَرْكهِ دُخُولَ جَهَنَّمَ داخِرينَ.
خدايا! تو خود فرموده اي: «مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم. كساني كه از پرستش من كبر ميورزند، به زودي خوار به دوزخ درآيند». پس دعاي خود را عبادت، و تركش را تكبّر ناميده اي، و بر ترك دعا به درآمدن به دوزخ با خواري تهديد فرموده اي.
از اين رو، پيامبران الهي نه تنها منادي نيايش و تضرّع به درگاهِ ربوبي بوده اند و به پيروان خود مي آموخته اند كه در موقع نياز، خواسته ها و مقاصد خويش را در پيشگاهِ خداوند مطرح كنند، بلكه خود نيز نيايشگراني بودند كه از يك سو، نيايش با خداوند را عين هم نشيني و حضور در محضرِ معشوق و مصاحبتِ با او مي دانسته اند و از سوي ديگر، چون ديگر انسان ها به هنگام نياز و گرفتاري در درگاه پروردگارِ خويش به دعا و مناجات برمي خاسته اند كه در اين جا به دو نمونه از نيايش و تضرّع و زاري پيامبران الهي به درگاه خداوند، اشاره مي شود:
الف: آدم(عليه السلام) و همسرش به هنگام هبوط يا پس از هبوط، كه در جهان بي قرار و بي ثبات و در عرصه سراسر رنج و درد و تنازع زمين در جستجوي قرارگاه اَمني بودند تا در آن بياسايند، با كلماتي كه از سوي پروردگار خويش دريافت كرده بودند، به نيايش با او پرداختند و چنين گفتند:
رَبَّنا ظَلَمْنا اَنْفُسَنا وَ اِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَتَرْحَمْنا لَنَكونَنَّ مِنَ الْخاسِرينَ!
پروردگارا! ما بر خويشتن ستم كرديم، و اگر بر ما نبخشايي و به ما رحم نكني، مسلّماً از زيانكاران خواهيم بود.
ب: حضرت ابراهيم(عليه السلام)، هنگامي كه همسرِ خود، هاجر و فرزندش اسماعيل را به سرزمين بي آب و گياه مكه و به تعبير قرآن «واد غَيْرِ ذي زَرْع» آورد و آنان را در آن سرزمين مبارك، سكونت داد، به پيشگاه خداوند عرض كرد:
رَبَّنا اِنّي اَسْكنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتي بِواد غَيْرِ ذي ذَرْع عِنْدَ بَيْتِك الُمحَّرمِ رَبَّنا لِيُقيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلَ اَفْئِدَةً مِنَ النّاسِ تَهْوي اِلَيْهِم وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكرُونَ.
پروردگارا! من برخي از فرزندانم را در درّه اي بي كشت، نزد خانه محترم تو، سكونت دادم، پروردگارا! تا نماز را به پا دارند. پس دل هايي از مردم را به سوي آنان گرايش ده و آنان را از محصولات مورد نيازشان روزي ده، باشد كه سپاسگزاري كنند!
3. دعا در تعاليم و آموزه هاي اسلام
در ميان تعاليم اسلامي، چه در قرآن كريم، كه اوّلين منبع معارف ماست، و چه در سنّت معصومان(عليهم السلام)كه دومين منبع معارف اسلامي است، بخش عظيمي از معارف ياد شده مربوط به دعا و تبيين آداب و شرايط و تشييد مباني و اصول آن است، گذشته از آن كه پاره اي از عبادت ها، همچون نماز، تمامش دعاست و در پاره اي ديگر نيز دعا در ضمن آنها آمده است، مانند روزه و حج كه مناسك ويژه آنها همراه با دعاهاست و به تعبير روشن تر، دعا يكي از قطعي ترين امور ديني و به تعبير فقهي آن، از ضروريّات اسلام است.
4. جايگاه دعا در مذهب تشيّع
يك دهان خواهم به پهناي فلك***تا بگويم وصفِ آن رشك مَلَك
ور دهان يابم چنين و صد چنين***تنگ آيد در فغانِ اين حنين
اين قَدَرْ هم گر نگويم، اي سَنَد***شيشه دل از ضعيفي بشكند
به طور قطع، هيچ يك از مذاهب اسلامي همچون تشيّع درباره دعا سعي در تأسيس اساس و تشييدِ مباني و اصول و شرايط و اوقات و كيفيّت، آن نكرده اند، به طوري كه اگر مذهب شيعه را مذهب «دُعا» و شيعيان را «دُعائيون» بناميم، سخنِ گزافي نگفته ايم. از اين رو، بهترين كتاب ها درباره دعا و كامل ترين آنها را بزرگان و دانشمندانِ شيعه تأليف و تدوين كرده اند و به پيشگاه سحرخيزانِ كامروا و موحّدانِ دردمند و يكه تازانِ عرصه توحيد و عبادت و نيايش عرضه داشته اند.
5. مهم ترين منابع دعا و مناجات
امامان شيعه، مهم ترين منبعِ سرشار دعا و مناجات و سخن گفتن با خداوند متعال اند و اساساً آن بزرگواران، منطق دعا را به ما آموختند و اين چراغ پر فروغ را در شبستان دل ما برافروختند و ما را به آيين سخن گفتن با خدا و انس گرفتن با او آشنا ساختند. بر اساس سخن اميرمؤمنان و امام اهلِ مناجات كه فرمود: «تَكلَّمُوا تُعْرَفوُا، فَاِنَّ اَلْمْرءَ مَخبوءٌ، تَحْتَ لِسانِهِ؛ سخن بگوييد تا شناخته شويد، زيرا كه آدمي در زير زبانش نهفته است» و به گفته ملاّي رومي «آدمي مخفي است در زير زبان / اين زبان، پرده است بر درگاه جان»، اين دعاها و نيايش ها، جلوه هاي جان و نازله روح اولياي پاك و معصوم خداوند است كه اكنون، چون اقيانوسي موّاج و پرخروش و ژرف و بي ساحل، در پيش روي ماست و دريغا كه ما نيز گرفتارِ غفلت و عطشناك، بر ساحل آن نشسته ايم.
از آن جمله اند، مناجات جليل القدر «شعبانيه»، كه همه امامان با اقتدا به پدر و مولاي خويش، سرورِ اوليا و سالارِ اوصياي خداوند، با تعبيرهاي ظريف و دلنواز آن با خداي خويش مناجات مي كرده اند و در خلوتِ قربِ الهي با معبود، و معشوق نازنين خويش، نردِ عشق مي باخته اند و در حقيقت، اين دعا جانْ مايه راز و نياز دلباختگان جمالِ احديّت است.
همچنين «دعاي عرفه» سالار شهيدانِ اولادِ آدم و سلسله جُنبان عشقورزانِ كوي دوست كه در سرزمين مقدّس عرفه و در عرصه معرفت خداوند در آن صحراي ملكوتي از درون جان پاكش جوشيد و بر زبانِ آن نازنين دلباخته حق جاري گشت و سرزمين جانِ تشنه كامان معرفت را آبياري كرد، و نيز دعاهايي كه از ديگر امامانِ ما و نيز حضرت صدّيقه طاهره، فاطمه زهرا(عليها السلام) بر جاي مانده است.
6. صحيفه مبارك حضرت امام سجّاد(عليه السلام)
و امّا صحيفه سجّاديه، صحيفه مبارك امام چهارم شيعيان، علي بن حسين(عليه السلام)، اين زيباترين روحِ پرستنده است كه با عطرِ دل انگيز ديگري مشام جان آدمي را معطّر مي سازد كه بايد گفت بعد از پدران بزرگوارش، گوي «سِباق» از همه مجذوبانِ سالك، ربوده است.
اگرچه حُسن فروشان به جلوه آمده اند***كسي به حُسن و ملاحت به يارِ ما نرسد
به حقّ صحبتِ ديرين كه هيچ محرم راز***به يارِ يك جهتِ حقگزارِ ما نرسد
هزار نقش برآيد ز كلك صنع و يكي***به دلپذيري نقشِ نگارِ ما نرسد
هزار نقد به بازار كائنات آرند***يكي به سكه صاحبْ عيارِ ما نرسد
صحيفه اي كه به رسم تواتر از سه طريق: شيعه اماميّه، طايفه زيديّه و فرقه اسماعيليّه، از امام ساجدان روايت شده است و از روزگارِ آن بزرگوار تا كنون، همواره انيس صاحب دلانِ سحرخيز و رازگشاي اهل حال و راهنماي ارباب معرفت بوده است و قرن هاي متوالي، خورشيد سان، از آفاق بلند حكمت و معرفت، شعاع هاي روح پرور و جانفزاي خود را بر دل هاي اهل بصيرتْ تابانده است.
ويژگي ممتاز «صحيفه»، كه به «انجيل اهل بيت» و «زبور آل محمّد» نيز مشهور است، اين است كه اگرچه موضوع آن در دعا و نيايش است؛ ولي همگي مباحث و مطالب آن، بر مدارِ راز و نياز و حاجت و عرض مسئلت نمي چرخد؛ بلكه شامل بسياري از دقايق علوم آلي و نظري و قوانين و احكام شرعي و مسائل بسيار حسّاس سياسي و اجتماعي و تربيتي و اخلاقي است كه در شكل و قواره دعا مورد توجّه امام(عليه السلام) قرار گرفته است و حكمت اين كه آن بزرگوار، اين حقايق والا را در قالب نيايش و مناجات و خطاب با خداوند مطرح كرده، آن است كه سراسر زندگي اش در دوره امامت (61 ـ 95ق) در تاريك ترين دوره هاي ظلم و بيداد و جور و استبداد حكومت آل ابوسفيان و اولاد مروان، سپري گشته است. در چنين شرايط سخت و نامساعد، حضرت فرصت آن را نيافت كه مجلس درس يا حلقه بحثي تشكيل دهد و تشنگان زلال معرفت را از چشمه سارِ سرشارِ علم خود سيراب سازد. از اين رو، در زوايا و پشت ستون هاي «مسجد النّبي»، دور از چشم رقيبان و جاسوسانِ حكومت وقت، در حال قنوت و دعا، و در ميان تسبيحات خود و تعقيبات نماز، به نشر علم و بيان حقايق مي پرداخت تا عاشقان حقيقت و جويندگان معرفت را بهرهور سازد. براي همين، صحيفه، نه تنها به عنوان دعا، بلكه به صورت كتابي علمي و سياسي و اعتقادي و اجتماعي و تربيتي و به تعبيري يك كتاب فلسفي و عرفاني و كلامي درباره جهانشناسي، خدا شناسي و انسانشناسي و رابطه اين هرسه با يكديگر، عميق و لطيف و زيبا و اثربخش است كه به توصيف و تعريف خداي جهان و جهان هستي و تشريح زواياي وجود انسان پرداخته است و سرّ اين گونه پرداختن به معارف ديني و تبيين آنها اين بوده كه شيعه، بالأخص از زمان امام چهارم، به كلّي از نظر ظاهر، در نهايت سختي و شدّت قرار گرفت و ستم و اختناق وحشتناكي بر اوضاع و احوال و سرنوشت مردم، سلطه پيدا كرد، به طوري كه امكان هيچ گونه كوشش و مبارزه اي وجود نداشت؛ چرا كه آخرين انقلاب و آخرين بسيج خونين و فرياد اعتراضي كه به وسيله پدر بزرگوارش امام حسين(عليه السلام) در برابر اوضاع زمان و قدرت حاكم شكل گرفت، به ظاهر خاموش شد و همه يارانش به همراه او قتل عام شده و به شهادت رسيدند و زنان و فرزندان او نيز به اسارت برده شدند و از آن انقلاب خونين، امام چهارم شيعيان باقي مانده بود كه تنها وارث و وصّي پيامبر(صلي الله عليه وآله)و يگانه عهده دارِ نگهباني از شريعت محمّد(صلي الله عليه وآله) و مبيّن آيين آن حضرت بود.
در اين زمان، كه هيچ گونه تلاش سياسي اي انجام نمي گرفت و هيچ اميدي براي مبارزه و ادامه راه شهيدان و امكاني براي ادامه كار وجود نداشت و اصولاً از نظر ظاهر، اوضاع اجتماعي و سياسي به گونه اي بود كه خطر نابود شدن و به فراموشي سپردن اين فكر و اين نهضت عدالتخواهانه و حق پرستانه و انسانگرايانه در زندگي اجتماعي مسلمانان در پيش بود، و از سويي نيز همه امكانات تبليغاتي، منبرها، مسجدها، خطيبان و قاضيان، وابسته به دستگاه قدرت و حاكمان زور و خيانت بودند و در اختيار خانداني كه مي كوشيدند تا همه آثار نبوّت را محو كنند؛ خانداني كه دشمن ديرينه اسلام و مسلمانان بودند. و تنها به زبانشان اظهار اسلام كردند امّا قلب و دلشان اسلام نياورده بود؛ چنان كه علي(عليه السلام) درباره آنان فرمود:
فَوَ الَّذي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَا ألنَّسَمَةَ ما اَسْلَموُا وَ لكنِ اسْتَسلَموُا وَ اَسَرّوُا الْكفْرَ، فَلَمّا وَجَدوُا اَعْواناً عَلَيْهِ اَظْهَروُهُ.
سوگند به خدايي كه دانه را شكافته و آفريدگان را پديد آورده، اينها اسلام را نپذيرفتند بلكه از بيم تسليم شدند و كفر را نهفتند. چون ياراني بيابند كفر آشكار كنند ـ و از اسلام سر بتابند ـ .
در چنين شرايطي، يك تن در برابر همه اينها، تنها مانده بود و خاطرات تلخ و دشوار كربلا و روز عاشورا و سختي هاي اسارت و تكليف ايشان در رساندن پيام عاشورا در ذهن و دل امام تداعي مي شد. آري، در چنين اوضاع و شرايطي بود كه صحيفه مبارك، توسط امام(عليه السلام) به عنوان پناهگاهي براي حفظ اسلام و نشر مكتب شيعه و تبيين معارف توحيدي و احكام اجتماعي و سياسي و اخلاقي اسلام، شكل گرفت.
