زندگي واقعيتي است كه انسان بايد در راستاي آن، راه كمال را بپيمايد تا بتواند به هدف نهايي اش برسد. هدف نهايي در حركت انسان، رسيدن به مقام والاي انساني، قرب الي الله و تخلّق به اخلاق الهي است. براي حركت صحيح در اين مسير و نيل به اين هدف، برنامه و دستورالعمل صحيح لازم است تا رهرو بتواند، بي آن كه سرگردان شود در مسير صحيح و رشد و تعالي قدم بردارد. اين راه را بايد در مرحله اول با ايمان به خدا شروع كرد، به كسي جز او دل نبست، و در راه اطاعت و عبادتش با اخلاص و كوشش گام برداشت؛ بديهي است با تكرار عمل صالح و ادامه اطاعت و عبادت، روح آدمي صفا مي يابد و براي ادامه مسير آمادگي بيشتر پيدا مي كند. در مرحله دوم انسان بايد نفس خود را به تقوا زينت دهد و از محرّمات اجتناب كند، و با كسب تقوا و پرهيز از گناهان، به مدارجي از كمال روحي و تهذيب نفس دست يابد. در مرحله سوم بايد از تمام گناهاني كه توسط اعضا و جوارح انسان سر مي زند، و در اين مسير مزاحم او مي باشد اجتناب كند، و يكي از آن گناهان كه خيلي خطرناك است، به وسيله زبان انجام مي شود. زبان از جوارح بسيار ارزشمند و مفيد است، كه مي تواند با سخنان عالمانه و مقالات حكيمانه، جامعه را با كمال بسازد و از فرهنگ و دانش برخوردار نمايد، زبان مي تواند با مواعظ حسنه و اندرزهاي مشفقانه مردم را تربيت كند و به راه سعادت و رستگاري رهنمون سازد؛ همچنين زبان از جوارح بسيار خطرناك و مضر نيز هست و آفتش از آفت ساير اعضا و جوارح بيشتر است. زبانِ گويا خصيصه بزرگي است كه آفريدگار حكيم به بشر عطا فرموده است، سرمايه گران قدري كه مايه پيشرفت علم و گسترش دانش در جهان است و مي تواند انسان را در شئون مختلف به تكامل سوق دهد. زبان در قرآن اَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَيْنَيْنِ، وَ لِساناً وَشَفَتَيْنِ.[1] آيا براي انسان دو چشم قرار نداديم؟ و يك زبان و دو لب. خداوند متعال در اين آيات به مهم ترين نعمت هايي كه به انسان عطا فرموده اشاره مي نمايد، تا او را وادار به تفكر در خالق اين نعمت ها نمايد، و با تحريك حسّ شكر گزاري در درون جانش او را به سوي معرفت خالق سوق دهد. نعمت زبان و نقش آن در زندگي انسان مهم ترين وسيله ارتباط انسان با افراد بشر، و انتقال شفاهي اطلاعات از قومي به قوم ديگر و از نسلي به نسل ديگر به وسيله زبان انجام مي شود، و اگر اين وسيله ارتباطي نبود هرگز انسان نمي توانست تا اين حد در علم و دانش و در مسائل معنوي پيشرفت كند. زبان كه از اندام هاي حسي است، يگانه وسيله سخن گفتن و فرو بردن غذا است.[2] ولي قرآن در ميان وظايف مختلف آن، روي نقش بيانگري آن تكيه مي كند و از اين زاويه به آن مي نگرد، و اين قسمت از هنرنمايي زبان آن چنان اهميت دارد كه ديگر وظايف آن را تحت الشعاع خود قرار داده است. انسان از طريق محاوره، مذاكره، گفت و شنود و پرسش و پاسخ، مي تواند با ديگران به گفتگو، مباحثه و مجادله بپردازد. تعليم و تربيت كه زمينه رشد و تكامل انسان ها را فراهم مي سازد، از طريق آموزش انجام مي شود كه مهم ترين وسيله برقراري ارتباط، زبان است. قوه هاي مغزي انسان مانند فكر كردن و استدلال كردن از جمله قابليت هايي هستند كه امكان شناخت و كسب دانش، را فراهم مي آورد و انسان به كمك زبان مي تواند ديگران را از اين گنجينه آگاه سازد. قال علي(عليه السلام): «المرء مخبوءٌ تحت لسانه».[3] اميرالمؤمنين علي(عليه السلام) مي فرمايد: شخصيت انسان زير زبان او نهفته است. با اين وصف ايجاب مي كند كه اين عضو از اندام هاي حسي، مايه رشد انسانيت، بيانگر افكار و انديشه و روشنگر شخصيت انسان شمرده شود. موقعيت زبان در قرآن خداوند متعال پس از يادآوري آفرينش انسان، مسئله آموزش به كمك زبان را يادآوري مي كند. بزرگ ترين مظهر لطف و مهرباني خدا به انسان اين است كه نعمت قدرت تكلّم و بيان را به او ارزاني داشته است. اَلرَّحْمنُ، عَلَّمَّ الْقُرآنَ، خَلَقَ اْلانْسانَ، عَلَّمَهُ الْبَيانَ.[4] خداوند رحمان، قرآن را تعليم فرمود، انسان را آفريد، و به او بيان را تعليم كرد. در اين آيه، خداوند به يكي از مهم ترين نعمت ها بعد از نعمت آفرينش انسان اشاره مي كند و مي فرمايد به انسان بيان را تعليم داديم. بيان از نظر مفهوم لغوي، معني گسترده اي دارد و به هر چيزي گفته مي شود كه بيّن و آشكار كننده چيزي باشد. بنابراين، نه فقط نطق و سخن را شامل مي شود بلكه كتابت و خط و انواع استدلالات عقلي و منطقي كه مبيّن مسائل مختلف و پيچيده است همه در مفهوم بيان جمع است، هرچند شاخص اين مجموعه همان سخن گفتن است. گرچه ما به دليل عادت به سخن گفتن آن را مسئله ساده اي فكر مي كنيم، ولي در حقيقت سخن گفتن از پيچيده ترين اعمال انسان است. اگر نقش بيان در تكامل و پيشرفت زندگي انسان ها و پيدايش و ترقّي تمدن ها را در نظر بگيريم، اذعان خواهيم كرد كه اگر اين نعمت بزرگ نبود انسان هرگز نمي توانست تجربيات و علوم خود را به سادگي از نسلي به نسل ديگر منتقل سازد. قدرت بيان و تكلّم در اداي رسالت رسولان الهي نقش مهمي دارد به گونه اي كه حضرت موسي(عليه السلام) از خداوند مي خواهد هر نوع لكنت را از زبان او بردارد. وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِساني، يَفْقَهُوا قَوْلي.[5] و گره از زبانم بگشا، تا سخنان مرا بفهمند. حضرت موسي(عليه السلام) در اين آيه تقاضاي قدرت بيان كرد، چه اين كه مي دانست موفقيت آن حضرت هنگامي است كه قدرت ارائه و اظهار مطالب به صورت كامل وجود داشته باشد، و توانايي بازكردن گره هاي سخن كه مانع درك و فهم شنونده مي گردد به او داده شود، يعني سخنش آن چنان فصيح و بليغ باشد كه همه مخاطبان منظور وي را درك كنند. همچنين آن حضرت از خدا خواست، برادرش را كه در سخنوري فصاحت داشت براي اداي رسالت او را ياري دهد. (وَ أَخِي هارُونَ هُوَ اَفْصَحُ مِنّي لِساناً فَأَرْسِلْهُ مَعِي رِدْءاً).[6] اصولاً كار بزرگ پيامبران كه ابلاغ رسالت الهي است به شيوه انتقال شفاهي بوده، و براي همين جهت خداوند به پيامبر مكرم اسلام(صلي الله عليه وآله)نويد مي دهد كه، ما پيام هاي خود را به زبان تو آسان كرديم تا به وسيله آن پرهيزكاران را بشارت دهي. فَاِنَّما يَسَّرْناهُ بِلِسانِك لِتُبَشِّرَ بِه الْمَتَّقينَ وَ تُنْذِرَ بِه قَوْماً لُدّاً.[7] ما قرآن را بر زبان تو آسان ساختيم تا پرهيزكاران را به وسيله آن بشارت دهي و دشمنان سرسخت را انذار كني. پس زبان يگانهوسيله اي است كه نيايش خداوند وبسياري ازفرايض مانند اقامه نماز واداي شهادت واظهارايمان و تحقق اسلام، با آن صورت مي گيرد. آن جا كه خداوند مي خواهد عنايت خود را نسبت به يكي از پيامبران به گونه اي ابراز كند او را به مقام كليمي مفتخر ساخته و با او سخن مي گويد و او را به پاسخ وا مي دارد، چنان كه مي فرمايد: وَكلَّمَ اللهُ مُوسي تَكليماً.[8] خداوند با موسي سخن گفت. نزول وحي بر پيامبران مختلف است. گاهي از طريق نزول فرشته وحي، گاهي از طريق الهام بر قلب و گاهي از طريق شنيدن صدا، به اين ترتيب كه خداوند امواج صوتي را در فضا و اجسام مي آفريده و از اين طريق با پيامبران صحبت مي كرده است. مقام و موقعيت و عظمت اين نعمت چيزي نيست كه بر احدي مخفي باشد. زبان گواه ضمير، داور ميان حق و باطل، بيانگر حقايق اشيا، پديد آورنده محبت و دوستي و وسيله سپاسگزاري است. خدمت بزرگي كه زبان قرآن و لسان حضرت محمد(صلي الله عليه وآله) در جامعه انساني انجام داد، هيچ قدرتي توانايي انجام آن را ندارد. اكنون پس از آگاهي از عظمت اين عضو حساس در بدن، بايد در مقابل، از مسئوليت آن نيز آگاه شويم و بدانيم كه به وسيله همين عضو از اندام هاي حسي،بزرگ ترين خدمت هاو عظيم ترين جنايت ها انجام مي گيرد. مسئوليت هاي زبان ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْل اِلاّ لَدَيْهِ رَقيبٌ عَتيدٌ.[9] هيچ سخني را انسان تلفظ نمي كند، مگر اين كه نزد آن فرشته اي مراقب و آماده براي انجام مأموريت است. خداوند متعال در اين آيه روي خصوص الفاظ و سخنان تكيه مي كند و اين به دليل اهميت فوق العاده و نقش مؤثري است كه گفتار در زندگي انسان ها دارد، تا آن جا كه گاهي يك جمله مسير اجتماعي را به سوي خير يا شر تغيير مي دهد. بسياري از مردم سخنان خود را جزء اعمال خويش نمي دانند و خود را در سخن گفتن آزاد مي پندارند، در حالي كه مؤثرترين و خطرناك ترين اعمال آدمي، همان سخنان اوست. عموميت تعبيرآيه نشان مي دهد كه تمامي الفاظ وگفتارآدمي ثبت مي شود. قال الصادق(عليه السلام): «ان المؤمنين اذا قعدا يتحدثان قالت الحفظة بعضها لبعض اعتزلوا بنا، فلعل لهما سرا وقد سترالله عليها».[10] امام صادق(عليه السلام) مي فرمايد: هنگامي كه دو مؤمن كنار هم مي نشينند و بحث هاي خصوصي مي كنند، حافظان اعمال به يكديگر مي گويند ما بايد كنار رويم، شايد آنها سرّي دارند كه خداوند آن را مستور داشته. راوي مي گويد: مگر خداوند نمي فرمايد: (ما يلفظ من قول الا لديه رقيب و عتيد) امام فرمود: ان كانت الحفظة لاتسمع فان عالم السر يسمع ويري.[11] اگر حافظان سخنان آنها را نشنوند خداوندي كه از اسرار با خبر است مي شنود و مي بيند. از اين روايت استفاده مي شود كه خداوند براي اكرام و احترام مؤمن، بعضي از سخنان او را كه جنبه سرّي دارد از آنها مكتوم مي دارد. عظمت زبان در كلام و بيان زبان ترجمان اندرون و سجاياي يك انسان است، چنانچه حضرت علي(عليه السلام) مي فرمايد: المرء مخبوء تحت لسانه.[12] شخصيت مرد در زير زبان او پنهان است، وقتي كه حرف زد شخصيت وي معلوم مي شود. قرآن شريف گفتار و بيان را از مواهب خداوند به حساب مي آورد و آن را از آثار رحمت و بركت خدا مي داند، و تعليم بيان يعني گفتار و سخنوري را كه در ضمير انسان است در وجود او قرار داده است. در حقيقت سخن گفتن از شگفتي ترين اعمال انسان است، اين صوتي كه از ريه و حنجره بدست مي آيد برخي نشانه خشم و برخي نشانه رضاست، لذا نبايد از اين نعمت استفاده باطل نمود. انبياي الهي با سلاح بيان مجهز شده و مأمور به تبليغ شده اند، و بارزترين خصيصه از ميان خصايص و فضايل انسان، همان بيان و تبيين تعليموتربيت است. قرآن وظيفه منحصر به فردانبيا راابلاغ معرفي كرده است. ما عَلَي الرَّسُولِ اِلاّ الْبَلغُ.[13] پيامبر وظيفه اي جز ابلاغ رسالت و دستورهاي الهي ندارد. اگر نقش بيان را در تكامل و پيشرفت بشر و ترقي تمدن ها در نظر بگيريم، اذعان خواهيم كرد كه اگر اين نعمت بزرگ نبود، انسان هرگز نمي توانست تجربيات و علوم خود را از نسلي به نسل ديگر منتقل سازد. سئل علي بن الحسين(عليه السلام) عن الكلام و السكوت أيّهما افضل؟ فقال(عليه السلام): لكل واحد منهما آفات، فاذا سلما من الأفات فالكلام افضل من السكوت قيل: كيف ذلك يابن رسول الله(صلي الله عليه وآله)قال: لأن الله عزوجل ما بعث الأنبياء و الأوصياء بالسكوت، انّما بعثهم بالكلام، و لا استحقّت الجنّة بالسكوت ولا استوجبت ولاية الله بالسكوت ولا توقيت النار بالسكوت انّما ذلك كلّه بالكلام، ما كنت لأعدل القمر بالشمس، انّك تصف فضل السكوت بالكلام ولست تصف فضل الكلام بالسكوت.[14] از امام زين العابدين(عليه السلام) سؤال شد از كلام و سخن گفتن و ساكت شدن كدام افضل است؟ امام(عليه السلام) فرمود: براي هر كدام از اينها آفاتي است، وقتي از آفات سالم ماند، سخن گفتن افضل است از سكوت. عرض شد چگونه مي شود اي فرزند پيامبر، امام فرمود: انبيا و اوصيا به خاموشي مبعوث نشده اند بلكه خداوند آنها را به سخنراني فرستاده و بهشت با سكوت به دست نمي آيد، و دوستي خدا را با سكوت نمي توان يافت، جلوي آتش دوزخ را با سكوت نمي توان گرفت، همه اينها با سخن گفتن بدست مي آيد. من هيچ وقت بين ماه و خورشيد برابري نمي گذارم، ولي تو مي خواهي فضيلت سكوت را توصيف كني و در مقام اين نيستي كه فضيلت سخن گفتن را از راه كم ارزشي سكوت، معرفي كني. قال علي(عليه السلام): «ماالاْنسان لولا اللسان الاّ صورة ممثلة اَوْ بهيمة مُهْمَلَة».[15] علي(عليه السلام) مي فرمايد: اگر زبان گويا نباشد، بشر جز هيكل و نقشي و يا چارپايي بيش نيست. و قال علي(عليه السلام): «ايها الناس اِنّ في الانسان عشر خصال يظهرها لسانه: شاهدٌ يخبر عن الضمير، حاكم يفصل بين الخطاب، و ناطق يردٌ به الجواب، و شافع تدرك به الحاجة، و واصف يعرف به الأشياء، و أمير يأمر بالحسن، و واعظ ينهي عن القبيح، و معزّ تسكن به الأحزان، و حاضر تجلّي به الضغائن، و مونق تلتذبه الأسماع».[16] علي(عليه السلام) مي فرمايد: در انسان ده خصلت وجود دارد كه تنها زبان آنها را آشكار مي سازد. در مقام شهادت از باطن خبر دهنده است، در مقام حكومت حلّ و فصل كننده است، در مقام نطق به سؤالات جواب دهنده است، در برابر نيازمندان شفاعت كننده است، در مقام توضيح مجهولات معرّف اشيا است، در مقام امارات دستور دهنده به كارهاي نيك است، در مقام وعظ، از كارهاي بد باز دارنده است، در موارد مصيبت و غصّه تعزيت گوينده و تسكين دهنده است، در موارد حقد و حسد با مدّاحي آنها را از بين برنده است و خوش سُراينده است كه شنونده را به وجدْ مي آورد. در نوشتاري كه پيش رو داريد تلاش كرده ايم تا مطالبي پيرامون فوايد و آفات زبان كه در تكامل يا انحطاط فرد و جامعه اثرات فراواني دارد، براي پيروان مكتب قرآن و اهل بيت(عليهم السلام)بيان كنيم. شايان توجه است كه در ابتداي نگارش قرار بود كه كتاب موجود در دو مجلد جداگانه در دسترس علاقه مندان قرار گيرد، اما براي سهولت دستيابي خوانندگان محترم به تمام مطالب، سعي شد به اختصار در يك جلد گردآوري شود. بخش اوّل مربوط به فوايد زبان است و بخش دوم به آفات زبان اختصاص دارد. به اميد آن كه اين نوشتار، مورد رضاي حق قرار بگيرد و ذخيره اي باشد، براي «يَوْمَ لايَنْفَعُ مالٌ وَلابَنُونٌ اِلاّ مَنْ اَتَي الله بِقَلْب سَليم».[17]
--------------------- [1]. بلد (90)، آيات 8 ـ 9. [2]. در روي زبان، سلول هاي ويژه اي به نام سلول هاي چشايي وجود دارند كه توسط مواد شيميايي محلول در آب دهان تحريك مي شوند. با زبان انسان، چهار مزه شيريني، تلخي، ترشي و شوري احساس مي شود. [3]. نهج البلاغه: كلمات قصار، 140. [4]. الرحمن (55)، آيات 3 ـ 1. [5]. طه (20)، آيات 27 ـ 28. [6]. قصص (28)، آيه 34. [7]. مريم (19)، آيه 97. [8]. نساء (4)، آيه 164. [9]. ق (50)، آيه 18. [10]. بحارالأنوار: ج 73، ص 29. [11]. تفسير نورالثقلين: ج 5، ص 110. [12]. بحارالأنوار: ج 68، ص 291؛ نهج البلاغه: كلمات قصار، 140. [13]. مائده (5)، آيه 99. [14]. بحارالأنوار: ج 68، ص 274. [15]. غررالحكم: ج 2، ص 748. [16]. بحارالأنوار: ج 74، ص 283؛ أصول الكافي: ج 8، ص 20. [17]. شعراء (26)، آيات 88 ـ 89.
فهرست:
پيش گفتار زبان در قرآن نعمت زبان و نقش آن در زندگي انسان موقعيت زبان در قرآن مسئوليت هاي زبان عظمت زبان در كلام و بيان
بخش اول سخن نيك فوايد سخن نيك موعظه و ارشاد انسان در تمام عمر محتاج به موعظه است روش تبليغ وظيفه پيامبران ابلاغ آشكار است شرايط موعظه كننده سخن حق قرآن و احترام به حق اظهار حق دفاع از حق حق گويي ابوذر غفاري توصيف اميرالمؤمنين(عليه السلام) از زبان ضرار بن ضمره كلام قنبر حق گويي حبيب بن مظاهر در مقابل سپاه كوفه حق گويي در خطبه هاي آتشين حضرت زينب(عليها السلام) آخرين وصيّت امام سجاد(عليه السلام) امر به معروف و نهي از منكر اهميت امر به معروف و نهي از منكر امر به معروف و نهي از منكر از ديدگاه قرآن امر به معروف و نهي از منكر در كلام معصومين(عليهم السلام) بهترين راه شناخت معروف و منكر چگونگي حكم امر به معروف و نهي از منكر امر به معروف و نهي از منكر، از وظايف جوانان است شرايط امر به معروف و نهي از منكر امر به معروف و نهي از منكر گفتاري بيان فضايل و مكارم و مناقب چهارده معصوم(عليهم السلام) جلوگيري از نقل احاديث پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) تلاش براي فراموش شدن نام علي(عليه السلام) عفو و بزرگواري پيامبر(صلي الله عليه وآله) عفو نمودن اهل مكه توسط آن حضرت پند و نصيحت پيامبر(صلي الله عليه وآله) درباره انباشته شدن گناهان علي(عليه السلام) مرد محراب و جنگ جنگ علي(عليه السلام) فضايل فاطمه زهرا(عليها السلام) قبل از تولّد فضايل فاطمه زهرا از زبان پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) هديه پيامبر(صلي الله عليه وآله) به فاطمه(عليها السلام) امام حسن(عليه السلام) در راه مكه و خبر از آينده گريه امام حسن(عليه السلام) از دو چيز خبر از شهادت امام حسين(عليه السلام) قبل از تولّد او سيماي امام حسين(عليه السلام) در روايات شفاعت امام حسين(عليه السلام) دعا و مناجات امام سجاد(عليه السلام) علم امام باقر(عليه السلام) عبادت حضرت صادق(عليه السلام) علم حضرت صادق(عليه السلام) دعوت امام صادق(عليه السلام) به نماز پاسخ امام صادق(عليه السلام) به انتقاد شخصي در مورد لباس معجزات و كرامات امام كاظم(عليه السلام) كرامتي از امام كاظم(عليه السلام) خبر امام رضا(عليه السلام) از حوادث آينده خبر امام رضا(عليه السلام) از دو چيز پنهان مقام امامت امام جواد(عليه السلام) احترام عموي امام جواد(عليه السلام) به آن حضرت معجزه اي از امام جواد(عليه السلام) دوا رساني امام هادي(عليه السلام) به دشمنان دوا رساني امام هادي(عليه السلام) به بيمار گواهي دشمنان به كمالات امام حسن عسكري(عليه السلام) امام حسن عسكري(عليه السلام) در زندان لطف و محبّت امام حسن عسكري(عليه السلام) جستجو براي يافتن امام زمان(عليه السلام) جانشين امام حسن عسكري(عليه السلام) استجابت دعاي امام زمان(عج) در حقّ بيمار امام زمان(عج) انتقام گيرنده خون امام حسين(عليه السلام) سـلام سلام تحيّت بزرگ اسلامي مراد از سلام در زيارتنامه ها پاداش سلام كردن نكوهش از ترك سلام تعميم سلام سبقت گرفتن در سلام سلام كردن در هنگام ورود به خانه آداب سلام جواب سلام و آداب آن صدق و راستگويي ارزش صدق در قرآن و اخبار آيا منظور از صادقين، تنها معصومان هستند قرائت قرآن ثواب قرائت قرآن خانه هايي كه در آنها قرآن خوانده شود خواندن قرآن از روي آن قرائت قرآن با آواز خوش آداب خواندن قرآن استحباب ختم و قرائت قرآن در ماه رمضان و در شهر مكه پاداش قاريان قرآن در قيامت استحباب تعليم و تعلّم قرآن اصلاح بين مردم اهميت اخوّت اسلامي روايات و اصلاح بين مردم برترين عبادت دروغ به خاطر اصلاح خشنودي شيطان الفت در بين طوايف بودجه مخصوص براي اصلاح بين مردم خروج از اسلام شُكر خداوند معناي شكر اقسام شكر شُكر، عبادت است شُكر، واسطه نعمت شُكر والدين شُكر معلم شُكر مخلوق تفاوت حمد و شُكر با گفتار هم شُكر ادا مي شود دستور شُكر نعمت شُكر نعمت هاي الهي در قرآن حقيقت شُكر چيست درجات سپاس و شُكر فوايد شُكر عبادت پيامبر(صلي الله عليه وآله) شُكر بود سكوت
بخش دوم اشاره غيبت مفهوم غيبت غيبت از نظر قرآن اقسام غيبت غيبت از نظر روايات آثار منفي غيبت ردّ غيبت و دفاع از برادر ديني آثار مثبت ردّ غيبت غيبت هاي مجاز غضب آثار سوء غضب فرو بردن خشم بهترين راه علاج فحش و دشنام فحش و بدزباني در روايات هُجر يا كلام قبيح بيماران اخلاقي امام معصوم(عليه السلام) و منزّه بودن از هُجر پرهيز از دشنام دادن به عِرض مسلمان گناه آغاز كننده فُحش بعضي از مواردي كه سب، استثنا شده است استهزا مقام مؤمن در پيشگاه خدا ضرر و خطر استهزا از نظر روايات افشاي اسرار مكاشفه، نوعي از افشا شايعه سازي گاهي شايعه كردن حرف راست هم بد است ابعاد شايعه انگيزه شايعه سازي نحوه مبارزه با شايعه زيان هاي شايعه سازي و نشر شايعات سخن بيهوده و لغو سؤال بي مورد از موارد هذر است پرسش و سؤال بي مورد يكي از مصاديق سخنان بيهوده و لغو، جدال است سخن پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) به ابوذر عيب جويي عيب زدايي آري، عيب جويي نه سرانجام شوم عيب جويي عيب جويي و كفر مباهات و خودستايي خودستايي از نظر روايات صدا زدن با القاب زشت لقب ابوتراب اهانت به مؤمن نجوا انواع نجوا و سخنان درگوشي نجوا از نظر روايات آيه صدقه و نجوا بذله گويي و مزاح روش پيامبر و ائمه معصوم: جنبه هاي منفي مزاح تهمت زخم زبان دروغ زشتي دروغ از ديدگاه اسلام آثار منفي دروغ از ديدگاه قرآن لعن يعني چه؟ لعنت شدگان كيان اند؟ دروغ از نظر روايات چند تذكر لازم سخن چيني سرانجام نمّام از ديدگاه قرآن نمّامي از ديدگاه روايات آثار بد سخن چيني بدترين انواع نميمه راه علاج و درمان چيست؟ كتابنامه
