کتاب :: نگاهي به دانشنامه فشرده اديان زنده زیر نظر رابرت چارلز زينر
نگاهي به دانشنامه فشرده اديان زنده زیر نظر رابرت چارلز زينر
7 دی 1389
«دانشنامه فشرده اديان زنده» زير نظر «رابرت چارلز زينر»منتشر شد. اين كتاب مباحثي درباره دين‌ها و آيين‌ها را در بر مي‌گيرد. اين دانشنامه با ترجمه دكتر نزهت صفاي اصفهاني شايسته تقدير چهاردهمين دوره جايزه كتاب فصل شد.\
«دانشنامه فشرده اديان زنده» در سال 1959 ميلادي زير نظر «رابرت چارلز زينر»، شرق‌شناس انگليسي، منتشر شده است. زينر مطالعات خود را درباره ايران‌شناسي و اوستاشناسي آغاز كرد و در نهايت به عرصه عرفان تطبيقي و آيين هندو قدم نهاد. دانشنامه‌اي كه زير نظر او و همكاري شماري از استادان دين‌شناس فراهم آمده است. در حقيقت مباحث فشرده‌اي درباره دين‌ها و آيين‌هايي است كه از آزمايش زمان گذشته‌اند و هنوز هم مي‌توانند به نيازهاي بنيادين انسان پاسخ دهند.
روشن است كه ميزان آگاهي‌ها و اطلاعاتي كه در اين كتاب در اختيار خواننده قرار مي‌گيرد، در همان حد و اندازه‌اي است كه در يك كتاب فشرده و مختصر بتوان جاي داد. بنابراين هدف نويسندگان از تدوين «دانشنامه فشرده اديان زنده»، آشنايي خواننده معمولي و كنجكاو، با جنبه‌هاي اساسي اديان مورد نظر بوده است. كتاب ياد شده شامل دو بخش است. بخش اول به «اديان» پرداخته و درباره يهوديت، مسيحيت و شاخه‌هاي آن، اسلام و دين زرتشتي است؛ بخش دوم شامل آيين‌هاست و حاوي مطالبي درباره هندويي، جين‌ها، بودايي، شينتو، كنفوسيوسي، تائو، بودا و تائوي نوين است.
پيشگفتار تدوين كننده دانشنامه اديان كتاب ياد شده با پيشگفتاري از زينر آغاز مي‌شود. او در گفتار خود اشاره مي‌كند كه با وجود حملات مدام و آشكاري كه از قرن 19 به دين شده و اسطوره‌هاي ديني مورد ترديد قرار گرفته است، اكنون بيش از هر زمان ديگري تمايل به دين در نزد مردم جهان ديده مي‌شود. او چنين گرايشي را از آن رو مي‌داند كه جهان ما در آستانه از دست دادن معنويات قرار داشت و «احساس مبهم بي‌قراري در زندگي» ريشه مي‌گرفت. هر چند تمايل ديني كه در نزد پيروان مسيحيت در اروپا ديده مي‌شود، رو به اديان شرقي است، اما به هر حال اين مايه از توجه به دين، ضرورت پرداختن به دانشنامه‌اي درباره اديان را روشن مي‌سازد.
سپس توضيح مي‌دهد كه چرا، براي مثال، يهوديت و آيين بودايي كه در ميان شان شكاف ژرف آشكاري وجود دارد، هر دو در كتاب حاضر، در كنار هم جاي گرفته‌اند. او ميان برداشت غرب و شرق از دين، تفاوت قائل مي‌شود و خواننده را به مبحث پاياني كه توضيحاتي درباره ارتباط برقرار كردن ميان اين دو جهان است، ارجاع مي‌دهد.
زينر پيشگفتار خود را ـ كه براي فهم مباحث كتاب و شيوه تدوين آن اهميت دارد ـ چنين ادامه مي‌دهد كه در جهان كنوني دو سنت بنيادي ديني وجود دارد؛ يكي ادياني است كه خاستگاه آنها در خاورميانه است و منشاءشان ـ مستقيم يا غيرمستقيم ـ به دين يهود مي‌رسد، ديگري اديان مشرق زميني است كه ريشه آنها در هند است يا عميقا متاثر از تفكر ديني هندوست.
در اين ميان ادياني نيز وجود دارد كه به تعبير زينر «نهايتا با آن دو نيروي عظيم ديني سازش‌پذير مي‌شوند»، يكي دين زرتشتي است و ديگري آيين تائوئيسم. آنگاه به تفاوت آشكار دين‌هاي غرب و شرق توجه مي‌كند و مي‌نويسد، در باور يكي، انسان فقط يك‌بار زندگي مي‌كند و وظيفه‌اش اطاعت از خداوند است و در ديگري انسان در يك چرخه بي‌انتهاي تولد مكرر قرار مي‌گيرد و رستگاري او در اين است كه به اين چرخش پايان دهد. همين نكته، چگونگي تفاوت‌ها را آشكار مي‌سازد.
زينر چنين توضيحاتي را مي‌آورد تا خواننده (خواننده اروپايي مسيحي) را براي شناخت اديان شرقي ياري داده باشد و تمركز او را بر جدايي بنيادي ميان اديان غرب و شرق جلب كرده باشد. در پايان نيز درباره روش تدوين فصل‌هاي كتاب، مطالب راهگشايي مي‌آورد و تاكيد مي‌كند كه در «دانشنامه فشرده اديان زنده» به اديان باستاني و يا اديان ملي كه متروك شده‌اند، پرداخته نشده است. او اين نكته را هم گوشزد مي‌كند كه دين زرتشتي با آنكه «يك دين پيامبرانه ناوابسته به گروه سامي» است، آنچنان تاثير قاطعي بر اديان سامي گذاشته است كه توجه به آن ضرورت دارد.
زينر سپس مي‌نويسد با آنكه تقسيم‌بندي اديان در دانشنامه ياد شده كار آساني نبوده است، كتاب را به دو بخش ادياني كه برخوردار از معنويت پيامبرانه هستند، مانند يهوديت، مسيحيت، اسلام و زرتشتي و آيين‌هايي كه سرچشمه گرفته از سنت‌هاي عرفاني يا حلولي هستند، تقسيم كرده‌اند. فصل‌هاي كتاب نيز بر مبناي تاريخي تدوين شده تا پويايي دين‌ها و آيين‌ها نشان داده شود.
فصل‌هايي درباره اديان پيامبرانه بخش نخست دانشنامه، با فصلي درباره دين يهود آغاز مي‌شود. اين فصل كه «يهوديت، يا دين بني‌اسراييل» عنوان دارد، نوشته «آر. جي. زوي وربلوسكي»، استاد دين‌شناسي تطبيقي دانشگاه عبري بيت‌المقدس است. او بر ديرينگي و قدمت تاريخي دين يهود اشاره مي‌كند و يكتاپرستي را شاخصه آن مي‌داند. سپس به كتاب «تورات» (عهد عتيق) مي‌پردازد و بنيان‌هاي آن و تصويري كه در اين كتاب از خداوند و هستي به دست داده شده است، مورد توجه قرار مي‌دهد.
وربلوسكي آنگاه از «يهوديت خاخامي ياد مي‌كند و اين اصطلاح را براي دوره‌اي به كار مي‌گيرد كه بين كتاب عهد عتيق و عهد جديد وجود داشته است. وضعيت دين يهود در دوره قرون وسطا و به ويژه آراء «ابن ميمون» فيلسوف يهودي آن دوره، نيز از نگاه او پنهان نمي‌ماند. بحث درباره «بهيا ابن پاكودا» و نظام فكري «قبالاگرايان» (عرفان يهودي) از ديگر جنبه‌هايي است كه نويسنده بدان پرداخته است. در پايان نيز به مسايل و بحران‌هاي يهوديت كنوني توجه شده است.
فصل دوم دانشنامه، درباره مسيحيت است. مقاله «جي. جي. ديويس»، استاد ارشد الهيات دانشگاه آكسفورد، اختصاص به «كليساي آغازين» مسيحيت دارد. او به عيسي مسيح، موعظات اوليه او، ياري‌هاي پولس رسول، انجيل‌ها و اعتقاد به تثليث و بسياري از موضوعات ديگر مي‌پردازد. «نيكلاس زرنوف»، استاد فرهنگ مسيحيت شرق دانشگاه آكسفورد، نيز درباره «كليساي ارتودوكس شرق» نوشته خود را ارايه كرده است و دلايل دو دستگي مسيحيان شرق و غرب و ساختار كليساي ارتودوكس را برشمرده است.
«اچ. فرانسيس ديويس»، استاد الهيات، در گفتاري كوتاه «سنت توماس و الهيات قرون وسطا» را بررسي كرده است و بحث درباره «پروتستان‌گرايي» مسيحي، برعهده «جان كنت»، استاد تاريخ كليس گذاشته شده است. او با جنبش اصلاحات «مارتين لوتر» سخن خود را آغاز مي‌كند و در ادامه به جنبه زهدگرايي در مسيحيت مي‌پردازد و از ليبراليسم در قرن نوزدهم ياد مي‌كند. مبحث ديگري كه مورد توجه او قرار مي‌گيرد، گسيل مبلغان مسيحي به بيرون از مرزهاي جهان مسيحيت است.
«كليساي كاتوليك پس از جنبش پروتستاني» نوشته‌اي از «تي. كوربيشلي»، رييس هيات امناي كلساي لندن است كه به مباحث مسيحيت در «دانشنامه فشرده اديان زنده» خاتمه مي‌دهد. او ضمن اشاره به جنبش اصلاح‌گرايي پروتستاني، به موضوع كليسا در خارج از اروپا، شوراي واتيكان و متون مقدس از ديد الهيات تجربي مي‌پردازد و مساله كليسا و علم و وضعيت كليساي كاتوليك امروزي را با خواننده در ميان مي‌گذارد.
فصل اسلام دانشنامه نوشته «اچ. آر. اي. گيب»، استاد ادبيات عرب و مدير مركز مطالعات خاورميانه دانشگاه هاروارد است. او نخست به مراحل زندگاني حضرت محمد (ص) و نزول قرآن مي‌پردازد و در ادامه به «تحكيم حكومت اسلامي و قيام فرقه‌هاي سياسي» توجه مي‌كند. او مساله گسترش جهانگير اسلام و تشكيل حكومتي بر مبناي باورهاي اسلامي را توضيح مي‌دهد و از شريعت اسلامي، وظايف ايمان آورندگان و نهادهاي اجتماعي ياد مي‌كند. گيب سپس، از الهيات و شناخت اصول عقايد ديني سخن به ميان مي‌آورد و به ويژه بر تصوف و شكل‌گيري آن تاكيد مي‌ورزد. از ديد او، تصوف جست و جوي تجربيات روحي از طريق انضباط جسماني و درون‌يابي عرفاني است. سرانجام نيز به «اسلام نوين» مي‌پردازد و بحث‌هايي را در اين زمينه پيش مي‌كشد.
«دين زرتشتي» نوشته‌اي از «آر. زي. زينر» تدوين‌كننده كتاب است. او نيز بررسي خود را با زندگي زرتشت پيامبر و تعاليم او درباره اهورامزدا آغاز مي‌كند و آن را بازتابي از محيطي مي‌داند كه در آن به پيامبري برگزيده شده بود. آنگاه به تحولات دين زرتشتي پس از زرتشت اشاره مي‌كند و مساله معادشناسي، الهيات، جبر و اختيار، اخلاقيات و تاكيد بر سه آموزه بنيادي اين دين، انديشه نيك، گفتار نيك و كردار نيك، را درخور يادآوري مي‌داند. در انتها نيز از مراسم مذهبي رايج در اين دين ياد مي‌كند. بدين گونه بخش نخست كتاب كه درباره اديان كنوني جهان است، به پايان مي‌رسد.
دانشنامه اديان درباره آيين‌هاي كنوني جهان بخش دوم با عنوان «حكمت» آغاز مي‌شود. نخستين آييني كه در اين دانشنامه مورد بررسي قرار گرفته، «آيين هندو» است. «اي. ال. بشام»، استاد تاريخ جنوب آسيا، از رواج دين هندويي با پيرواني بيش از 300 ميليون نفر سخن مي‌گويد و مشخصه ذاتي اين آيين را برمي‌شمارد. آنگاه از تكامل تدريجي آيين هندو، جهان‌بيني و خدايان آن، فلسفه و الهيات آن و تحولات جديدي كه اين آيين پذيرفته است، نكته‌هاي راهگشايي را متذكر مي‌شود.
به همين گونه، بشام در فصلي ديگر از «آيين جين‌ها» ياد مي‌كند. جين آييني بر مبناي آموزه‌هاي زاهدانه است كه از اواخر نيمه قرن ششم و آغاز قرن پنجم پيش از ميلاد در بخش‌هايي از هند پا گرفت. بنيادگذار اين آيين شخصي به نام «واردهامانا مهاويرا» است كه هم‌عصر بودا بود. بحث درباره دين بودايي شامل سه فصل است. در فصل نخست، «آي. بي. هورنر»، «شاخه تراوادا» آيين بودايي را بررسي مي‌كند. اين شاخه يكي از هجده انشعابي بود كه پس از مرگ بودا در آيين او روي داد.
«شاخه مهايانا» را نيز «اي. كونز»، استاد دانشگاه لندن مورد پژوهش قرار داده است و بحث درباره «آيين بودايي در چين و ژاپن» نيز از سوي «ريچارد اچ رابينسون»، استاد دانشگاه تورنتو مطرح شده است. او به تاريخچه، متون مقدس، فرقه‌ها و وضعيت كنوني اين آيين در دو كشور ياد شده توجه مي‌دهد.
آيين «شينتو»، آيين «كنفوسيوس» و آيين «تائو» را نيز به ترتيب «جي. بوناس» استاد مطالعات چيني و ژاپني، «اي. سي. گراهام» استاد متون كلاسيك چين و «ورنر آيكهون» دستيار ارشد كتابخانه دانشگاه لندن بررسي و شناسانده‌اند. پايان‌بخش كتاب نيز فصلي است به قلم زينر درباره «بوداي نوين و تائوي نوين». نتيجه‌گيري از مباحث كتاب نيز بر عهده تدوين كننده اثر بوده است. ناشر كتاب، مقدمه‌اي كوتاه درباره محتواي كتاب و معرفي پديد‌آورندگان و نيز سوابق علمي مترجم و آثار ديگر او به ابتداي كتاب افزود است. ضمن آن كه در انتها نيز فهرست منايع و نمايه كتاب جاي داده شده است.
«دانشنامه فشرده اديان زنده» را دكتر نزهت صفاي اصفهاني ترجمه و نشر مركز آن را با شمارگان 2200 نسخه چاپ و به بهاي 19800 تومان در دسترس علاقه‌مندان به مباحث ديني و تاريخ اديان قرار داده است. اين كتاب شايسته تقدير چهاردهمين دوره جايزه كتاب فصل در بخش اديان شده است.
