کتاب :: نگاهی به كتاب «مضامين حماسي در متن‌هاي ايران باستان و مقايسه آن با شاهنامه»

كتاب «مضامين حماسي در متن‌هاي باستان و مقايسه آن با شاهنامه فردوسي» از بخش‌هاي ششگانه‌اي تشكيل شده است. هر كدام از بخش‌ها نيز دربردارنده فصل‌هاي متعددي است. نويسنده در اين كتاب، با بررسي متن‌هاي كهن باستاني و جست‌وجوي مضمون‌هاي اسطوره‌اي و حماسي در آن‌ها، بازپروري بن مايه‌هاي كهن را با شاهنامه فردوسي نشان مي‌دهد و از اين رهگذر خواننده را با دگرديسي‌هايي كه در انتقال ادبيات اوستا و متون پهلوي به منظومه‌هاي حماسي روي داده است، آشنا مي‌كند.

روايت‌ها و داستان‌هاي كهن ايراني يادگاري از گذشته تاريخ ايران است. اين روايت‌ها بر مبناي معاني ژرف و عميقي استوارند كه از انديشه‌ها، باورها و تمايلات مردم باستان سرچشمه مي‌گيرند. با دستيابي به مضامين روايت‌ها تصويري از انسان كهن را مي‌بينيم كه براي تحقق بخشيدن به برخي از آرمان‌هايش با رويدادهايي روبه‌رو مي‌شود و مبارزاتي را انجام مي‌دهد. در متن‌هاي باستاني چون اوستا و پهلوي، اشارات و داستان‌هاي كوتاه رزمي بسياري ديده مي‌شود.

مضامين موجود در متن كهن نشان دهنده سير صعودي تمدن بشر به سوي آينده است. شمار زيادي از اين مضامين، كاملاً رزمي‌اند و در انتقال داستان‌هاي كهن از گذشته به آينده، مضامين آن‌ها شكل‌هاي متفاوتي مي‌يابد. ثبات، نوزايي، حذف و دگرگوني گونه‌اي از اين شكل‌هاست، اما نامداران حماسه‌ساز بدون دگرگوني، نقش ثابتي را در داستان‌هاي كهن و حماسي بر عهده دارند. در اين كتاب با بهره‌گيري از متن‌هاي موجود ايران باستان و تواريخ نخست اسلامي و شاهنامه فردوسي، مضامين حماسي با بن مايه‌هاي باستاني از داستان‌هاي كهن استخراج و با نمونه‌هاي مشابه در شاهنامه سنجيده شده و شباهت‌ها، تفاوت‌ها، افزوده‌ها و كاستي‌ها نمايان شده است.

كتاب «مضامين حماسي در متن‌هاي باستان و مقايسه آن با شاهنامه فردوسي» از بخش‌هاي شش‌گانه‌اي تشكيل شده است. هر كدام از بخش‌ها نيز دربردارنده فصل‌هاي متعددي است. مولف كتاب در بخش نخست كه «جستارهايي در حماسه» عنوان دارد، به مفهوم اسطوره و حماسه و ارتباط و اشتراكات ميان آن‌ها مي‌پردازد و پيدايش حماسه در ايران باستان را مورد توجه قرار مي‌دهد. مهاجرت آرياييان به فلات ايران، پيدايش دين زرتشتي و ساختار جديد اسطوره‌ها پس از گسترش اين دين و هم چنين خداياني (ايزداني) كه با حماسه پيوند داشتند، از مواردي است كه مولف به تحقيق درباره آن پرداخته است.

بخش دوم «مضامين حماسي در ادبيات اوستايي» نام دارد و شامل سه فصل است. نويسنده در فصل‌هاي سه‌گانه اين بخش جوهره حماسه در روايات ديني را بررسي كرده است. همچنين مضامين حماسي اوستا بازنگري شده است. در فصل پاياني نيز مضمون‌هايي همانند رزم‌جويي، افزارمندي، سپاه‌آرايي، پيكرگرداني، اژدهاكشي، كين‌خواهي و بسياري از مضامين ديگر شناسانده شده است. ستايش فروهرها و شناخت انواع فره از ديگر موضوعاتي است كه خواننده در اين فصل خواهد خواند.

«مضامين حماسي در ادبيات پهلوي» عنوان بخش سوم كتاب ژيلا ده‌بزرگي است. اين بخش با پيش درآمدي درباره ادبيات پهلوي آغاز مي‌شود و سپس منابع اين زبان بررسي مي‌شود. اشارات، داستان‌ها و روايات حماسي در آثار موجود پهلوي نيز در ضمن آن بازكاوي شده است. يكي ديگر از فصل‌هاي اين بخش، شناخت مضامين حماسي در آثار پهلوي با توجه به شخصيت مطرح در حماسه است. در اين قسمت، نويسنده بر پايه نام شخصيت‌هاي حماسي، كارهاي آن‌ها را از آغاز زندگي تا مرگ آنان بررسي كرده است. با مطالعه اين فصل و مقايسه آن با زندگي حماسه‌سازان مشابه در داستان‌هاي شاهنامه، به آساني مي‌توان كاهش، افزايش، حذف و يا تغييرات موجود در داستان‌ها را از ابتداترين نوشته تا مرحله كمال آن در شاهنامه، مورد بررسي قرار داد. تعداد اين شخصيت‌ها فراوان است. همانند كيومرث، مشي و مشيانه، هوشنگ، جمشيد، ضحاك، افراسياب و بسياراني ديگر.

بخش چهارم كتاب «مضامين حماسي در خداي‌نامه‌ها بنا بر نخستين تواريخ اسلامي» نام دارد. مي‌دانيم كه خداي‌نامه ساساني از بين رفته است، اما مضامين آن در تواريخ سده‌هاي نخستين اسلامي، كم و بيش آمده است. مولف در اين بخش، پيشينه خداي‌نامه و ترجمه‌هاي آن و روايات كهن را بررسي كرده است و منابع روايي و داستان‌هاي كهن را در منابعي غير از خداي‌نامه، نشان داده است. بخش پنجم نيز «مجموعه مضامين حماسي و مشترك با حماسه» نام دارد و شامل فصل‌هايي با نام مضامين حماسي ـ رزمي، مضامين مشترك با حماسه در اوستا و ادبيات پهلوي است.

آخرين بخش كتاب ياد شده، «مضامين كهن حماسي در شاهنامه فردوسي و مقايسه آن با متون باستان» نام گرفته است. شاهنامه و بازپروري مضمون‌هاي حماسي و مقايسه مضامين مشترك اين متن با متون باستاني از فصل‌هايي است كه اين بخش را تشكيل مي‌دهد. يادداشت‌هاي پاياني، جدول‌هاي مضامين حماسي مشترك در متن‌هاي كهن و شاهنامه، فهرست منابع و واژه‌نامه و نمايه، صفحات پاياني كتاب را دربرگرفته است. درباره واژه «مضمون» كه در اين كتاب زياد از آن نام برده شده است بايد گفت كه مضمون، همان معاني بلند موجود در اشارات و يا روايت‌هاست. براي اين واژه در فرهنگ‌ها، تعاريف مختلفي ذكر كرده‌اند.

شيوه پژوهش و تحقيق نويسنده
ژيلا ده‌بزرگي، نويسنده كتاب، شيوه كار خود را اين گونه برشمرده است: مضامين، از نظر ارزش محتوا، تقدم و تأخر، به دو دسته اصلي و فرعي تقسيم‌ شده‌اند. علاوه بر اين، در تقسيم‌بندي ديگري، مضامين به دو گروه رزمي و غيررزمي مشترك با حماسه تفكيك مي‌شوند. ابتدا مضامين رزمي و حماسي و سپس مضاميني كه در ظاهر جنبه رزمي و حماسي ندارند، ولي نقش موثري در بروز روايت‌ها و يا داستان‌هاي حماسي به ويژه داستان‌هاي شاهنامه دارند، آورده شده است. مضامين از نگاه ديگري، يعني نقش‌مندي چهره‌هاي حماسه‌ساز، از جواني تا پيري و به ترتيب نام، در بخش‌هاي سوم و چهارم كتاب حاضر تنظيم شده است.

تنظيم اسامي شخصيت‌هاي حماسي بنابر همان ترتيبي است كه در اسطوره، تواريخ نخست اسلامي و شاهنامه فردوسي آمده است. در ديگر بخش‌هاي داراي مضمون نيز اشارات و رويات‌هاي دربردارنده هر مضمون، به طور كامل، يا به اختصار و يا با ذكر نشاني آورده شده است. تلاش شده تا در ابتداي بخش‌ها، توضيحاتي كوتاه يا بلند در ارتباط با آن بخش داده شود. در پايان پس از نتيجه‌گيري، براي دسترسي سريع‌تر خوانندگان به مجموعه مضامين، جداولي فراهم آمده است.

بهره‌گيري از منابع و متون باستان، ميانه، اسلامي و شاهنامه
در گردآوري و تدوين اين مجموعه از منابع و متون مختلف و متعددي شبهره گرفته ده كه جزئيات هر يك با توجه به دوره تاريخي آمده است.
دوره باستان: در بررسي مضامين حماسي اين دوره، به اوستا و آثار نوشته شده، در اين زمينه مراجعه شده است، نخست به ترجمه‌هاي استاد پورداوود و سپس ديگر ترجمه‌ها و تفاسير مورد استفاده قرار گرفته است.

دوره ميانه: «بندهش» و «دينكرد»، از منابع اصلي در بررسي مضامين حماسي و مشترك با حماسه در دوره ميانه به شمار مي‌آيند كه ضمن استفاده از آن‌ها، به متن‌هاي ديگر پهلوي چون روايت پهلوي، مينوي خرد، يادگار زريران و... نيز مراجعه شده است.

دوره اسلامي: تاريخ طبري از اصلي‌ترين كتاب‌هاي اين دوره، در گردآوري مضامين حماسي مربوط به خداي‌نامه‌هاست، اما از ديگر تواريخ دوران اسلامي مانند تاريخ بلعمي، آثار الباقيه بيروني و مروج‌الذهب مسعودي نيز بهره‌هاي لازم گرفته شد.

شاهنامه فردوسي: در بررسي داستان‌هاي شاهنامه، به ترجمه شاهنامه ژول مول رجوع شده و چنان‌چه لازم بود به شاهنامه چاپ مسكو نيز مراجعه شده است.

كتاب‌هايي درباره حماسه ملي ايران
درباره حماسه ملي ايران، در دو كتاب تخصصي و فني «حماسه ملي ايران» اثر معروف تئودور نولد و «حماسه‌سرايي در ايران» نوشته دكتر ذبيح‌الله صفا، تحقيقات و بحث‌هاي مفصلي صورت گرفته است، اما كتاب نخست، بيشتر به مقدمه ظهور شاهنامه حكيم ابوالقاسم فردوسي توجه دارد و كتاب اخير كه كاري بسيار عالمانه و كامل‌تر از كتاب نخست است، به مطالعه و تحقيق درباره حماسه ملي ايران مي‌پردازد.

اين كتاب بيشتر به عنوان يك منبع اصلي، در زمينه تكوين و تدوين روايات ملي و حماسي و دست‌يابي به بنياد داستان‌ها، مورد استفاده قرار مي‌گيرد. مطالب عمده آن، معرفي حماسه‌ها از قديمي‌ترين عهد تاريخي ايران تا ظهور شاهنامه‌هاي بزرگ دوران اسلامي است. التزام نويسنده به بيان بسياري از مطالب مختلف در باب تقسيمات حماسه و معرفي آثار حماسي پيش از اسلام و دوران اسلامي، مجالي براي نويسنده، براي پرداختن به مسايل ظريف‌تر نگذاشته است، چنان كه خود در چند جاي كتاب به اين مسأله اشاره دارد.

ژيلا ده‌بزرگي تحصيلات خود را در درجه دكتري در رشته فرهنگ و زبان‌هاي باستاني در واحد علوم و تحققيات تهران دانشگاه آزاد اسلامي به پايان رسانده است. وي در سال 1367 در مراكز تربيت معلم شهر تهران به تدريس ادبيات تدريس ادبيات اشتغال دارد. مولف علاوه بر كتاب حاضر مقالات ديگري با عناوين «ساختار اوليه عرفان در ايران باستان»، «چشم زخم در باور فرهنگ ايران»، «سفره‌هاي كهن ايراني»، «خشونت در تاريخ و ادبيات فارسي»، «تلميحات در شعر زنان»، «قصه‌گويي و فرهنگ»، «كاربرد تلميحات قرآني در قصه‌هاي برخاسته از متون كهن» دارد كه در دو مقاله اخير در يازدهمين و دوازدهمين جشنواره بين‌المللي كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان در زمره مقالات برگزيده بوده است. علاوه بر آن داراي دو مقاله با عناوين «مديريت فرم‌ها» و «مديريت فرم‌ها و نقش بهينه آن‌ها در اصلاح نظام اداري» است كه در زمينه اداري به چاپ رسيده است.

چاپ نخست كتاب «مضامين حماسي در متن‌هاي ايران باستان و مقايسه آن با شاهنامه فردوسي» نوشته دكتر ژيلا ده‌بزرگي، با شمارگان هزار نسخه، در 396 صفحه و با بهاي 66 هزار ريال به‌دستياري انتشارات اميركبير چاپ و در اختيار دوست‌داران ادبيات حماسي قرار گرفته است.