|
«فرهنگ اجتماعی عصر مولانا» كتابی به كوشش محبوبه مباشری است كه با هدف نشان دادن چگونگی بازتاب اوضاع اجتماعی روزگار و محیط پیدایش و زایش غزلیات مولانا سعی در ارایه نگرشی تازه از ساحت اجتماعی به غزلیات شمس دارد._
كتاب «فرهنگ اجتماعی عصر مولانا» با هدف نشان دادن چگونگی بازتاب اوضاع و شرایط اجتماعی روزگار و محیط پیدایش و زایش غزلیات از خلال اشعار مولانا در «دیوان شمس» به رشته تحریر درآمده است كه علاوه بر پیشگفتاری به قلم مباشری و مقدمه‌ای پیرامون موضوع «مختصری درباره هنر و ارتباط آن با جامعه به عنوان خاستگاه واقعی آن» پنج بخش كلی را شامل می‌شود.
اما در مقدمه 45 صفحه‌ای این كتاب به مباحثی چون شعر و هنر، ادبیات و اجتماع، ارتباط شعر با تاریخ و جامعه‌شناسی، جامعه‌شناسی و تاریخ، جامعه‌شناسی و شعر، انگیزه انتخاب دیوان كبیر یا كلیات شمس تبریزی، شیوه انجام این پژوهش، جغرافیای تاریخی آسیای صغیر، قونیه در روزگار مولانا، كشور روم و زبان فارسی در روزگار مولوی و خاندان مولوی و زبان فارسی پرداخته شده است.
مباشری معتقد است هر اثر ادبی در بافت خود نشانه‌ای از منشاء اجتماعیش دارد. محیطی اجتماعی كه اثر در آن نضج گرفته در سبك و شیوه بیان و نیز فحوای كلام صاحب اثر منعكس شده است و گاه می‌توان ارزیابی جوامع را به آثار ادبی همان جامعه تعمیم داد.
به‌طور كلی و در بسیاری از موارد بازتاب شرایط و مقتضیات و اوضاع اجتماعی یك دوره در اشعار یك شاعر كاملا مشهود است و ما برای شناخت اوضاع اجتماعی آن دوره و تعیین درجه این انعكاس اغلب به كمك مورخ اجتماعی نیازمندیم. به این ترتیب پیوند میان تاریخ، جامعه‌شناسی، ادبیات و حتی نقد ادبی به خوبی آشكار می‌شود.
مباشری در مقدمه‌اش به این موضوع اشاره دارد كه در باب اشعار مولانا، تفاسیر و شروح و حتی فرهنگ لغات بسیاری نوشته‌اند اما اقیانوس عظیم آثار مولانا همگان را بر پژوهش‌های جدید در این آثار وامی‌دارد.
«اعتقادات»، «فرهنگ عامه» (آداب، رسوم و سنت‌های اجتماعی)، «پراكنده‌ها»، «زبان» و «ضرب‌المثل‌های رایج» عنوان بخش‌های اصلی این كتاب هستند.
بخش نخست با عنوان «اعتقادات» به بررسی موضوعات آداب و اصطلاحات فقهی و مذاهبی رایج، اندیشه‌ها، عقاید و فرقه‌های مذهبی و كلامی و اصطلاحات آن، تصوف، صوفیان، آداب، پوشش و اصطلاحات، باورها و عقاید عامه و پیامبران و بعضی اشارات و اعتقادات در باب آن‌ها اختصاص دارد.
در بخش دوم مباحثی چون مولانا و طرح مسایل جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی در غزلیات، اصطلاحات اداری و حكومتی، آداب و رسوم و سنت‌های اجتماعی، بازی‌های مرسوم و رایج، پادشاهی و حكومت، القاب و عنوان‌های پادشاهی رایج، شكار و روش‌های مرسوم آن، مكان‌های اجتماعی و عمومی، موسیقی و جشن‌ها و سورها مطرح شده است.
در بخش «پراكنده‌ها» موضوعات انواع پرندگان، حیوانات و اعتقادات در باب آن‌ها، زر، سیم، اصطلاحات، انواع و وسایل، انواع درخت، گل، گیاه و شیوه استفاده از آن‌ها، ابزار و وسایل جنگی، ابزار و وسایل خانه، ابزار و وسایل زراعت، و دیگر ابزارهای كاربردی در زندگی پرداخته شده‌اند.
اما در بخش چهارم با عنوان «زبان» مولف به تشریح مباحث تاثیر متقابل زبان و جامعه در یكدیگر، لغات برساخته مولانا با استفاده از پیشوندها و پسوندها، افعال تاریخی متروك و افعال برساخته مولانا، لغات تركی و لغات مغولی و لغات و واژه‌های یونانی پرداخته است.
در نهایت در بخش پنجم كه «ضرب‌المثل‌های رایج» نام دارد فهرستی از این ضرب‌المثل‌ها و نمونه اشعار مولانا درباره آن‌ها ارائه شده است.
در پایان نیز «كتاب‌نامه» و «چكیده انگلیسی» از این اثر آمده است.
همچنین شیوه كار در این فرهنگ بدین‌گونه است كه ابتدا بیت یا ابیاتی از غزلیات كه در آن‌ها به سنت یا حادثه و واقعه‌ای تاریخی اجتماعی اشاره شده، ذكر شده و پس از ارائه توضیحات لازم در باب آن سنت یا حادثه، شواهد مثالی در همان مورد از مثنوی و دیگر آثار منظوم و منثور مولانا، شمس تبریزی، سلطان ولد (فرزند مولانا) و یا بهاء ولد(پدر مولانا) نقل شده است.
از سوی دیگر روش مولف در این كتاب، اتخاذ موضعی توصیفی و نه معیاری است. یعنی هدف این نبوده است كه اصول و معیارهایی برای شناخت اوضاع و شرایط اجتماعی انتخاب و تبلیغ شود كه آنان را بتوان برای شناخت شرایط و اوضاع اجتماعی هر دوره و در هر اثر ادبی به‌كار گرفت.
به عبارت دیگر در این كتاب به توصیف شرایط، مناسبات و واقعیات اجتماعی قرن هفتم از خلال اشعار غزلیات دیوان شمس پرداخته شده است و هدف به دست دادن معیاری كه ملاك و میزانی برای تعیین ارزش پسندیده و مطلوب یا نامطلوب بودن اوضاع آن دوران باشد نیست.
مولف حدود سه سال سرگرم انجام این پژوهش بوده است و كتاب حاضر را كه از آن با عنوان «فرهنگ» یاد می‌كند، نگرشی تازه از ساحت اجتماعی به غزلیات شمس می‌داند و امیدوار است این پژوهش بتواند در مطالعات جامعه‌شناسی ادبیات و نقد جامعه‌شناختی به‌كار آید.
محبوبه مباشری متولد 1340 و رییس دانشگاه الزهرا است.
كتاب «فرهنگ اجتماعی عصر مولانا» در 752 صفحه و قیمت 15 هزار تومان توسط انتشارات سروش منتشر و راهی بازار كتاب شده است.
ايبنا
| 
