۲۰ مرداد ۱۳۸۷

 

اگر به موسیقی علاقه ‌دارید و در بازار كتاب، به دنبال كتاب‌های تخصصی یا نیمه‌تخصصی درباره این حوزه گشته باشید، شاید متوجه منابع محدود كتاب‌های موسیقی، خصوصا موسیقی غربی شده باشید؛ كتاب‌هایی كه در آنها اطلاعات كامل درباره سازها و آهنگسازان وجود داشته باشد و خواننده علاقه‌مند و حتی حرفه‌ای را با سرگذشت موسیقی آشنا كند. بسیاری از دانشجویان رشته موسیقی با این كمبود كتاب‌های مرجع مواجه شده‌اند. انتشارات ناهید از سال ۸۱ دست به انتشار كتاب‌هایی در حوزه موسیقی زده كه تاكنون سه جلد از این مجموعه چاپ شده است. «سرگذشت پیانو»، «سرگذشت آهنگسازان بزرگ» و «سرگذشت موسیقی جاز» سه كتابی هستند كه تا به حال با ترجمه و پژوهش «پرتو اشراق»، مترجم نام‌ آشنا، منتشر شده‌اند كه از این بین «سرگذشت موسیقی جاز» هفته گذشته به بازار عرضه شد. سه كتابی كه معرفی‌شان را می‌خوانید، گرچه كتاب‌های تخصصی موسیقی نیستند، اما در آنها اطلاعات جامع و كاملی وجود دارد كه علاقه‌مندان به این حوزه را با سرگذشت موسیقی‌هایی كه درباره‌شان نوشته شده، آشنا می‌كند.
● سرگذشت پیانو
بسیاری از مردم از جمله حرفه‌ای‌های عرصه موسیقی وقتی با مدارك باقیمانده از نوازندگان بزرگ روبه‌رو می‌شوند، حیرت می‌كنند. بسیاری از این مدارك صوتی است و به قبل از سال ۱۹۲۵ تعلق دارد و دسترسی به آنها ساده نیست. در میان فهرست بلند‌بالای نوازندگانی كه قبل از شروع قرن بیستم بسیار فعال بودند و صفحاتی از آثارشان وجود دارد به نام‌های مهمی بر می‌خوریم. از طریق بررسی صفحات موسیقی موجود، می‌توانیم آگاه شویم كه نوازندگان قرن نوزدهم چگونه و با چه كیفیتی وارد تجارت موسیقی شدند.
تعدادی از این پیانیست‌ها كار خود را بعد از اختراع برق و ساخته شدن گرامافون‌های برقی در تجارت موسیقی ادامه دادند و آنچه را می‌نواختند، به ناشران آثار می‌فروختند. «سرگذشت پیانو»، كتابی ا‌ست كه تاریخچه پیانو و نوازندگان بزرگ آن ‌را بررسی می‌كند. مجلات و نقدهای روزنامه‌ای از سال ۱۸۰۰ به بعد، نامه‌ها و نوشته‌های نوازندگان، نامه‌های موسیقیدانان و مصنفان به دوستان‌شان درباره آثاری كه از نوازندگان شنیده‌اند و اظهارنظر مردم زمان درباره آنچه كه روی صحنه‌های موسیقی می‌دیدند، مستنداتی هستند كه در فراهم كردن تصاویر و متون این كتاب از آنها استفاده شده است منبع دیگری كه در تدوین این كتاب به كار رفته، صحبت‌های استادان موسیقی معاصر درباره نوازندگان است.
آن‌طور كه نویسنده كتاب، هارولد شوئنبرگ در مقدمه‌اش گفته است، مقدار زیادی از این اطلاعات كاملا غیراعتماد بود. به گفته او مردان سالخورده موسیقی همیشه تمایل دارند كه در گذشته‌ زندگی كنند و چشم‌اندازی را كه از آن‌روزها در مقابل دیدگان ما می‌گشایند، آلوده به اوهام و خیالات شخصی ایشان است و پرده‌ای از مه غلیظ شكوه و افتخار نه چندان واقعی جلوی واقعیت‌ها را می‌گیرد و نمی‌گذارد تصویر درستی به ما برسد.
شوئنبرگ هدف از نوشتن این كتاب را جستجو میان همین خاطرات عنوان می‌كند، به این امید كه آنچه غیرواقعی است دور بریزد و آنچه را كه می‌تواند در روشن كردن تصویر نوازندگان بزرگ مفید باشد، برگزیند. در «سرگذشت پیانو» از نوازندگان بزرگ یاد خواهد شد، نه به قصد داستان‌سرایی و نقل احوال بلكه به نیت مطالعه در نقش مهم و اساسی نوازندگان بزرگ پیانو كه تاثیرات شگفت‌آوری بر نسل خود به جا گذاشتند و در بسیاری از موارد در نوع نگاه نسل‌های بعد به فلسفه موسیقی دخالت كردند. در این كتاب دقت شده كه چهره‌های اصلی پیانو از قلم نیفتند و مسیر نوزاندگی پیانو از موتزارت و كلمنتی تا زمان حاضر به عنوان یكی از نیروهای عمده جهان موسیقی روشن شود.
«سرگذشت پیانو» ۳۸ فصل دارد و كتاب به لحاظ خاطره‌هایی كه در آن وجود دارد و نثر نیمه داستان‌گونه بخشی فصل‌ها، خواندنی و جذاب است كه همین ویژگی باعث می‌شود مخاطب با كتابی صرفا تخصصی روبه‌رو نشود.
‌● سرگذشت آهنگسازان بزرگ
بسیاری از مخاطبان و علاقه‌مندان موسیقی كلاسیك، با نوازندگان و آهنگسازان بزرگ آشنا هستند و تا به حال كتاب‌های بسیاری چاپ شده كه در آنها منحصرا درباره زندگینامه و سرگذشت یك آهنگساز یا نوازنده نوشته شده است. كتاب‌هایی مثل سرگذشت موتزارت یا بتهوون. «سرگذشت آهنگسازان بزرگ»، زندگینامه بسیاری از نوازندگان و آهنگسازان بزرگ را با نثری روان و خواندنی در كنار هم دارد. كتاب «سرگذشت آهنگسازان بزرگ»، نوشته هارولد شوئنبرگ برای نخستین‌بار در سال ۱۹۷۰ به چاپ رسید و سال ۸۵ در ایران ترجمه و چاپ شد. در این كتاب كه روایات‌اش تا به امروز كشیده می‌شود تاكید بر واژه «بزرگ» است. آهنگسازان بزرگ هر یك از راه مخصوص به خود جهت و جریان موسیقی را تغییر داده‌اند ولی گرچه به ذهن آگاه بشریت دست نیافتند، اما موفق شدند به هشیاری و آگاهی مردم مغرب‌زمین نفوذ كنند. آهنگسازان بزرگ تقریبا همیشه بزرگ‌ترین شخصیت‌های زمان خود شناخته می‌شدند و در زمان خود رهبران و پیشروان نیز بودند زیرا موسیقی آنان در سراسر جهان بر نسل بعد تاثیر می‌گذاشت.
نویسنده در مقدمه كتاب‌اش گفته سوالی را مطرح كرده است: آیا جهان در موسیقی امروز شخصیت‌های برجسته و بزرگی ارائه داده است؟ شخصیت‌هایی همپایه موتزارت، هایدن، بتهون، بارتوك و...؟ اگر بخواهیم منصفانه بیندیشیم قضاوت در این‌باره دشوار است. امروز آهنگسازان همه‌جا دنبال شیوه‌ای مخصوص می‌گردند. دنبال سبك و روش اما باید اعتراف كنیم كه از این میان هرگز پیشروان، رهبران و نوابغی چون بتهوون، برلیوز، واگنر و. . . ظهور نكرده است. نویسنده معتقد است برای اینكه بتوانیم كتاب زندگی آهنگسازان بزرگ را با وقایع و اوضاع روز تطبیق دهیم راهش این است كه درباره آهنگسازان بزرگ زیاد سخت نگیریم.
شوئنبرگ به گفته خودش، این كتاب را برای شنونده عامی اما باهوش و علاقه‌مند به موسیقی نوشته است. او كوشیده كه جمعیت موسیقی به لحاظ تاریخی، از كلادیو مونته وردی تا امروز را فراهم كند. هیچ نابغه و موسیقیدان و آهنگساز بزرگی را ندیده‌ایم كه از گذشتگان خود تاثیر نگرفته باشد. كتاب حاضر به‌طور مشروح به زندگی و احوال آهنگسازان بزرگ می‌پردازد. در این كتاب جنبه‌های تفسیری و تكنیكی در نهایت اختصار بیان شده كه برای خوانندگان غیرمتخصص نیز قابل استفاده باشد.
هارولد شوئنبرگ در ۴۱ فصل این كتاب، شرح زندگانی آهنگسازان بزرگ را از مونته وردی آغاز كرده. نه به این لحاظ كه پیش از او آهنگساز بزرگی وجود نداشته بلكه به این علت كه موسیقی او مجموعه‌ای ست با كیفیتی فعال كه می‌توان آن‌ را متداول و همه‌گیر دانست.
● سرگذشت موسیقی جاز
در چند سال اخیر، به موسیقی جاز خصوصا در بین جوانان توجه بسیاری شده است. اما تا به حال كتابی درباره تاریخچه این موسیقی یا زندگینامه اشخاص جاز منتشر نشده بود. انتشار «سرگذشت موسیقی جاز» در بازار كتابی كه تقریبا هیچ اثری از موسیقی جاز در آن وجود نداشت، اتفاق خوبی بود. این كتاب ۷۰۰ صفحه‌ای را یوآخیم برنت نوشته كه به تازگی در ایران ترجمه و چاپ شده است.
یوآخیم ارنست برنت ۷۷ سال زندگی كرد و یكی از معروف‌ترین چهره‌های جاز بین‌المللی بود. برنت خود اهل موسیقی بود و ترومپت می‌نواخت. كتاب «سرگذشت موسیقی جاز» در میان آثار او، برجسته‌ترین است. ربنت رساله‌ها و مقاله‌های دیگری هم داشت كه در مطبوعات آلمانی زبان منتشر می‌شد. كتاب حاضر ۱۶ بار چاپ شد و در آمریكا به عنوان یك كتاب مرجع شناخته می‌شود.
موسیقی جاز را فریاد دادخواهی سیاهان خوانده‌اند. سیاهان، ساكن دشت‌های باز، روح باد را تسخیر كرده بودند و ضربات تام‌تام را بر آن سوار می‌كردند و به دور دست‌ها می‌فرستادند. تام‌تام از عناصر مهم و شاید مهم‌ترین عنصر فرهنگی بود و آلت خبررسانی به شمار می‌رود. ریشه جاز در صدای تام‌تام بود كه باد آن‌ را با خود به آن ‌سوی اقیانوس برد. هدف نویسنده از تدوین این كتاب، دست‌یافتن به خصوصیات و كیفیات این نوع موسیقی است.
از رگتایم و نیوارلئان تا اسلوب‌های برجسته و روش‌های نوین نوازندگی امروز. نویسنده قصد دارد در این كتاب به دور از هرگونه تعصب كه اغلب از پارتیزان‌های پیر جاز قدیم در برابر اسلوب‌های نوین به ظهور می‌رسد، وسعت و تمامیت همه‌جانبه موسیقی جاز را به نمایش بگذارد. او در این كتاب نكات برجسته‌ای را شرح می‌دهد كه جاز توانسته برای خود فراهم آورد و موفق شده از نظر ارزشیابی، نقد و آموزش در سطحی انكارناشدنی قرار گیرد و موفقیتی جهانی برای خود دست و پا كند.
آن‌طور كه مترجم در درآمد این كتاب نوشته است، تولد جاز آمریكایی قطعا در قرن بیستم نیست. دست‌كم چند قرن سابقه دارد، ریشه‌های خود را به قاره سیاه فرستاده و از آنجا تغذیه می‌كند. خیلی از نظریه‌های جنبی درباره این نوع موسیقی در این كتاب جایی ندارد. محتوای این كتاب به پدیده سوینگ و نظریات بداهه‌نوازی، بلوز، تغییر شكل صدا در جهت‌ فرازهای اساسی جاز، مسئله كشش و استحكام آن، توسعه طبل و سازهای ضربی و در نهایت تعریف جاز مربوط می‌شود. یوآخیم برنت تلاش كرده تا این نوع موسیقی را با مقیاس‌های خود بررسی كند و از مقایسه و نقد آن به لحاظ مقیاس‌هایی كه به سایر فرهنگ‌هایی موسیقایی تعلق دارد پرهیز كند. در «سرگذشت موسیقی جاز» به صفحات معروف جاز نیز اشاره شده است.
این كتاب در هشت فصل نوشته شده كه فصل نخست درباره سبك‌های موسیقی جاز است و فصل دوم نوازندگان و آهنگسازان جاز از بادی بولدن تا اورنت كولمن را شامل می‌شود. عناصر جاز و ادوات جاز فصل‌های سوم و چهارم را تشكیل می‌دهند و فصل پنجم به خوانندگان جاز می‌پردازد. فصل ششم و فصل هفتم اركسترهای بزرگ جاز و كوبوهای جاز هستند.
در فصل هشتم اما، پژوهش پرتو اشراق درباره اشخاص موسیقی جاز را می‌خوانیم. به گفته این مترجم و پژوهشگر، نویسنده كتاب در متن آن جایی برای توضیح و شرح زندگانی اشخاص جاز نگذاشته و از همین رو، بخش پایانی كتاب با عنوان «اشخاص جاز» به معرفی اشخاص جاز از نیوارلئان تا آوانگارد می‌پردازد. این بخش بر اساس حروف الفباست و شامل مواردی چون سال و محل تولد و چگونگی ورود به عرصه جاز می‌شود.
● در گفت‌وگو با مترجم
پرتو اشراق، متولد سال ۱۳۲۴ در تهران و تحصیل‌كرده دانشكده هنرهای دراماتیك است. او گرچه در سینما درس می‌خواند اما بعدها كار فیلم را رها كرد و به ترجمه روی آورد. این مترجم درباره هدف از ترجمه و انتشار كتاب‌هایی كه معرفی شد می‌گوید: «هدف ما آشنا كردن مردم با مقوله موسیقی است. من پیشنهاد ترجمه و انتشار این كتاب‌ها را به ناشر ارائه كردم و او استقبال كرد و این مجموعه منتشر شد. چندین سال پیش یكی از دوستان من از آمریكا كتابی برای من درباره پیانو فرستاد. اینكه بزرگان پیانو چه كسانی بودند و اطلاعاتی درباره این ساز. من این كتاب را خواندم و از آن خوشم آمد و ترجمه‌اش كردم. این كتاب همین‌طور مانده بود تا اینكه روزی چاپ آن‌ را به ناشر پیشنهاد كردم و او پذیرفت. كه بعد از آن خود آقای كریمی منبع كتاب آهنگسازان او درباره زمینه انتشار این كتاب‌ها و جای خالی آنها در بازار كتاب می‌گوید: ما در حوزه موسیقی كتاب‌های تخصصی كم داریم.
البته این كتاب‌ها كه در این مجموعه منتشر شده‌اند، تخصصی نیستند. اینها كتاب‌هایی هستند كه درباره موسیقی و سیر تحولات آن اطلاعات عمومی می‌دهد. پیش از این درباره موسیقی ایرانی كتاب‌هایی نوشته شده است. مثل كتاب‌های مرحوم روح‌الله خالقی ولی درباره موسیقی غربی منابع فارسی به آن صورت وجود نداشت. غیر از یكی دو تا كتاب مثل «چگونه از موسیقی لذت ببریم». به همین خاطر فكر كردیم كه این زمینه خالی وجود دارد و همین كمك كرد تا این مجموعه را منتشر كنیم. » فصل پایانی كتاب «سرگذشت موسیقی جاز» پژوهش پرتو اشراق درباره اشخاص جاز است. او در این‌باره توضیح می‌دهد: «در متن كتاب آدم‌هایی بودند كه اسامی‌شان آماده و درباره خودشان و اهمیت كارشان صحبت شده است. اما به‌طور مفصل درباره این اشخاص چیزی نوشته نشده بود. به همین خاطر به فكر افتادم حالا كه از این اشخاص نام برده شده، منابعی پیدا كنم كه این اشخاص به‌طور كامل معرفی شوند. بعد از پیدا كردن منبع، عكس‌هایشان را نیز پیدا كردم كه نتیجه این پژوهش ۲۰۰ صفحه پایانی كتاب «سرگذشت موسیقی جاز» شد. »
این مجموعه اما با موسیقی جاز به پایان نمی‌رسد: «بعد از سرگذشت موسیقی جاز، سرگذشت موسیقی پاپ است. اینكه این نوع موسیقی از كجا آمده و چه كسانی در آن بوده‌اند كه ترجمه آن را به پایان رساندم و بعد از آن قصد دارم به موسیقی راك و رپ بپردازم.»