|
كتاب "ظهور و سقوط سپهبد حاج علی رزم آرا و چند مقاله دیگر" دومین مجموعه از مقالات علی میرزایی، نویسنده و پژوهشگر ایرانی در زمینه‌های تاریخ و فرهنگ و اجتماع است. نخستین مجموعه مقالات این نویسنده به عنوان "دموكراسی و اقتصاد" سال گذشته (۱۳۸۹) منتشر شد.
كتاب در برگیرنده ۳۵ مقاله است، كه جز شش مقاله، باقی مقالات در سالهای ۱۳۶۳ تا ۱۳۸۸ در نشریه‌های "برنامه و توسعه"، دانشمند، گوهران، جهان كتاب، پیام كتابخانه، كیهان ورزشی، اعتماد و نگاه نو چاپ شده است.
برخی از مقالات به مسائل روز می‌پردازند و در پاسخ به نیاز یا پرسشی ویژه به نگارش درآمده‌اند. نویسنده خود می‌گوید: "آنچه در حوزه‌های مطبوعات، كتابداری و اطلاع‌رسانی و مدیریت امور فرهنگی نوشته‌ام، در زمان خودش، با هدف روشنگری و جلب توجه مسئولان وقت به كم و كاست‌ها و سیاست‌گذاری‌های نادرست و در نهایت، اصلاح امور بوده است، و امروز كه به آن سالها بازمیگردم و نوشته‌هایم را بازخوانی می‌كنم، و وضع موجود را برمی‌رسم، در كمال تأسف به این نتیجه می‌رسم كه بیشتر ایرادهای عنوان شده هنوز پابرجا هستند."
مقالات كتاب زیر پنج عنوان كلی ارائه شده است:
در بخش تاریخ، كه حاوی سه مقاله است، نخستین مقاله ترجمه پژوهشی است درباره سپهبد رزم آرا (۱۲۸۰ – ۱۳۲۹) كه عنوان كتاب را به خود اختصاص داده است. نخست وزیری كه در دورانی پرتلاطم با دعوی‌ها و برنامه‌های جاه‌طلبانه قدرت را به دست گرفت (۵ تیر ۱۳۲۹ تا ۱۶ اسفند ۱۳۲۹)، اما قتل او به دست یكی از اعضای "فدائیان اسلام"، در صحنه سیاسی ایران خلأ بزرگی ایجاد نكرد. نویسنده مقاله م. رضا قدس است و اصل انگلیسی آن در سال ۱۹۹۳ در مجله "مطالعات خاورمیانه" به چاپ رسیده است.
یادی از "جهان پهلوان"
"آوازه جاودانه از توست" به كار و كارنامه غلامرضا تختی (۱۳۰۹ – ۱۳۴۶) ورزشكار نامی و محبوب ایران می‌پردازد. نویسنده به ویژه بر عقاید و فعالیت‌های سیاسی تختی به عنوان یك "مصدقی پی‌گیر" نوری تازه افكنده و با دقتی ستایش‌انگیز عوامل و زمینه‌های مرگ زودهنگام او را كاویده است. مقاله در عین پای‌بندی به اسناد و اقوال موثق، با شور و علاقه‌ای ویژه به "جهان پهلوان" نوشته شده است.
مقاله‌ای شناخته شده از مارك گازیوروسكی، استاد امریكایی تاریخ و علوم سیاسی، یكی از فشرده‌ترین گزارش‌ها درباره وقایع ۲۸ مرداد است كه پیش از این دو بار به فارسی ترجمه شده است، و این بار علی میرزایی ترجمه‌ای روان و شیوا از آن ارائه داده است.
غلامرضا تختی (۱۳۰۹ – ۱۳۴۶)
نویسنده بر اهمیت كودتای ۲۸ مرداد در سیر تاریخ معاصر انگشت می‌گذارد: "دولت دكتر محمد مصدق كه در این كودتا سرنگون شد، آخرین دولت مردمی و دموكرات‌منشی بود كه در ایران به قدرت رسید. جایگزین آن رژیمی خودكامه شد كه هرگونه فعالیت سیاسی مردمی را سركوب كرد و تنش‌هایی آفرید كه در رخ دادن انقلاب سال ۱۳۵۷ اثر فراوان داشت. اگر مصدق بر سر قدرت مانده بود، امكان داشت كه انقلاب روی ندهد." (۹۷)
گازیوروسكی در نوشته خود سه پرسش بنیادی را دنبال می‌كند: "نخست، چرا ایالات متحده در این كودتا درگیر شد؟ دوم، بریتانیا و دست‌اندركاران ایرانی كودتا چه نقشی بازی كردند؟ سوم، نقش ایالات متحده در سرنگون كردن مصدق تا چه اندازه مهم بود؟"
او در پایان مقاله ضمن تأكید بر نقش تعیین‌كننده آمریكا، می‌گوید: "كودتای ۲۸ مرداد به پیشرفت آرام و مقطعی كه ایران از آغاز قرن بیستم به سوی حكومت مبتنی بر مردم‌سالاری و به سوی رها شدن از دخالت خارجی آغاز كرده بود، پایان بخشید." (۱۳۲)
مطبوعات آزاد، پشتوانۀ جامعه مدنی
دومین بخش كتاب با سه مقاله، به عالم مطبوعات اختصاص یافته است. نخستین مقاله درباره ضرورت و نقش مجله‌های علمی عمومی است كه نویسنده آن را وسیله‌ای برای گسترش آگاهی و همگانی كردن دانش در سطح جامعه می‌داند. نویسنده ضمن بیان دشواری‌های نشر این نوع از مطبوعات، پیشنهادهای خود را برای تسهیل نشر آنها ارائه داده است. این مقاله به نخستین "سمینار بررسی مسائل مطبوعات ایران" كه در اسفند ۱۳۶۹ برگزار شد، عرضه شده است.
مقاله بعدی "موانع انتشار نشریه‌های مستقل دانشورانه – روشنفكرانه" نام دارد. نویسنده پس از بیان ضرورت انتشار چنین نشریاتی، از وظیفه دولت در حمایت از نشریات مستقل سخن می‌گوید، با این تأكید كه: "هدف از این كمك‌ها و حمایت‌ها شاداب نگه داشتن فضای مطبوعاتی، و فراهم كردن زمینه برای برخورداری ملت از مواهب آزادی بیان، آزادی قلم و آزادی انتشارات است. هدف، حمایت از چندصدایی بودن فضای مطبوعات و دست رد زدن، در عمل، به سینه نظام مطبوعاتی تك‌صدایی و دولت‌فرموده و مطبوعات مبتذل و مردم‌فریب است."(۲۰۷) این نوشته در سال ۱۳۷۷ در تهران به "دومین سمینار بررسی مسائل مطبوعات ایران" ارائه شده است.
"كتابخانه‌های بیمار"
مقالات سومین بخش به كتابداری و اطلاع‌رسانی اختصاص دارند و به مباحثی می‌پردازند مانند: اصلاح آموزش كتابداری در ایران؛ تولید، مدیریت و كاربرد اطلاعات در ایران، رابطه "مدیریت و اطلاعات"؛ در كنار مقالاتی با عناوین "كتابخانه‌های عمومی و توسعۀ فرهنگی" و "با كتابخانه‌های بیمارمان چه كنیم؟"
نویسنده كه از سال ۱۳۴۵ در مدیریت و برنامه‌ریزی فعالیت‌های فرهنگی كوشا بوده، بسیاری از مطالعات و تجارب خود را در این بخش عرضه كرده است. او دیدگاه‌های انتقادی خود را "در پیوند با وضعیت كتابداری و اطلاع‌رسانی كشور، وضعیت مطبوعات، وضعیت كتاب وكتابخوانی و آسیب‌شناسی آنها، در چند سمینار ملی و در چند گفتار و میز گرد رادیویی و تلویزیونی نیز بیان كرده" است. (۱۱)
نویسنده معتقد است: "كتابخانه‌های ما از بیمارترین و ناتوان‌ترین نهادهای فرهنگی كشور هستند."(۲۹۱) نویسنده نشانه‌های این ناتوانی و بیماری را برشمرده، برخی از راه‌های درمان را پیشنهاد كرده است.
آقای میرزایی كمبود كتاب و كتابخانه و نبودن عادت كتاب‌خوانی را با نمونه‌ای روشن نشان داده است: "از جمعیت ۱۳ میلیونی و ۲۸۱ هزار نفری استان تهران ۱۳۰ هزار نفر عضو كتابخانه‌های عمومی‌اند (یعنی از هر ۱۰۲ نفر یك نفر) و ۱۰۶ كتابخانه عمومی فعال استان تهران (یعنی تنها یك كتابخانه برای بیش از ۱۲۵ هزار نفر) یك میلیون و ۲۸۰ هزار نسخه كتاب دارند (یعنی كمتر از یك نسخه كتاب برای هر تهرانی در همه كتابخانه‌های استان)" (ص ۱۰)
كارنامه روشن "كانون"
چهارمین بخش كتاب شامل دو مقاله است درباره فعالیت‌های "كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان". نگارنده كه خود ده سالی با این نهاد فرهنگی همكاری داشته، پس از ذكر تاریخچه‌ای، از شیوه كار و دستاوردهای "كانون" سخن می‌گوید.
كانون (پرورش كودكان و نوجوانان) دستگاه ایدئولوژیك رژیم شاهنشاهی نبود، مركز فرهنگی مدرن بود با تمام ویژگی‌هایی كه این نوع مراكز در جهان پیشرفته داشتند و دارند، و در این كانون آدم‌های شریفی مدیریت می‌كردند و كارهای بسیار سازنده و مؤثری هم انجام دادند
علی میرزایی
"كانون" از سال ۱۳۴۴ با هدف تأسیس كتابخانه برای جوانان آغاز به كار كرد و تا آستانه انقلاب "كتابخانه‌سازی از تهران به شهرستان‌ها و به روستاها و حتی برای عشایر درحال كوچ نیز گسترش پیدا كرد".
نویسنده از كارنامه كانون در برابر برخی انتقادات و "انگ"ها دفاع می‌كند. او می‌گوید: "كانون دستگاه ایدئولوژیك رژیم شاهنشاهی نبود، مركز فرهنگی مدرن بود با تمام ویژگی‌هایی كه این نوع مراكز در جهان پیشرفته داشتند و دارند، و در این كانون آدم‌های شریفی مدیریت می‌كردند و كارهای بسیار سازنده و مؤثری هم انجام دادند."(۳۱۴)
آخرین بخش كتاب زیر عنوان "كتابها و چهره‌ها" ارائه شده، مشتمل بر ۷ نوشته و ترجمه در بررسی كتاب و پس از آن ۲۱ نوشته در معرفی چهره‌های فرهنگی ایران معاصر از نادر ابراهیمی و مرتضی ممیز تا احمد رضا احمدی و پرویز دوائی.
در بخش بررسی كتاب، دو نقد مفصل‌تر آمده است، یكی درباره كتاب "زیر آسمان‌های جهان"، گفت‌وگوی مفصل رامین جهانبگلو با داریوش شایگان. نویسنده در این نقد بر خرده‌گیری شایگان از رویكرد سیاسی دكتر محمد مصدق انگشت گذاشته، در "اندیشمندانه" بودن آن تردید كرده است.
دیگری نقدی است بر كتاب "معمای هویدا" نوشته عباس میلانی. نویسنده خرده می‌گیرد كه میلانی با شرح جزئیات شخصی از زندگی امیرعباس هویدا، همدردی خواننده را، شاید ناخواسته، با فردی برمی‌انگیزد كه در تاریخ معاصر ایران كارنامه سیاسی سیاهی از خود به جای گذاشته است.
برخی از مقالات خواندنی این بخش از نشریات خارجی ترجمه شده‌اند، مانند مقاله كوتاه و خواندنی آیزایا برلین، متفكر بریتانیایی، درباره رمان "دكتر ژیواگو" اثر باریس پاسترناك، كه برلین آن را "زیباترین داستان عاشقانه" ادبیات جهان می‌داند، یا نقدی بر رمان كوچك "قلعه حیوانات" اثر جورج اورول، اثری داستانی كه از هر مقاله دیگری در نقد نظام‌های تمامت‌خواه، گیراتر و مؤثرتر است.
شناسنامه كتاب:
ظهور و سقوط سپهبد حاج علی رزم آرا
و چند مقاله دیگر
نویسنده و مترجم: علی میرزائی
چاپ اول، زمستان ۱۳۸۹
تهران، نشر نگاره آفتاب
علی امینی نجفی پژوهشگر مسائل فرهنگی
برگرفته از سایت بی بی سی
| 
