|
« راهبردها و فنون جنگ در شاهنامه» نوشته مسلم احمدي، پژوهشي نو درباره حماسه ملي ايران است كه تاكنون كمتر به موضوع آن پرداخته شده است.  نويسنده مي‌كوشد تا شيوه‌هاي جنگ و راه‌هاي مبارزه با دشمن را، بدان صورت كه در شاهنامه آمده است، بررسي كند و هر شيوه را با روش‌هاي متداول امروزي بسنجد.
كتاب «راهبردها و فنون جنگ در شاهنامه» شامل يك پيشگفتار و شش فصل است. مسلم احمدي در پيشگفتار خود، نخست اشاره مي‌كند كه نه تنها تاريخ نظامي و هنر جنگ از درس‌هاي اصلي دانشگاه‌هاي نظامي معتبر جهان است، بلكه زمينه رشد انديشه‌هاي فرماندهان جنگي، جز از راه بررسي عميق و علمي جنگ‌هاي پيشينيان به دست نخواهد آمد.
سپس تاكيد مي‌كند كه نبايد تصور شود كه مطالعه جنگ‌هاي سده‌ها و هزاره‌هاي پيش، ارزش علمي ندارد و با روش‌هاي نظامي امروز سازگار نيست. «تاريخ نظامي عصر جديد گواه اين واقعيت است كه بسياري از نظريه‌ها و آيين‌هاي جنگي امروز از بررسي علمي نبردهاي اعصار پيشين سرچشمه گرفته است» نويسنده در ادامه سخن خود، ارج شاهنامه فردوسي و ارزش توصيفات جنگي آن را برمي‌شمارد و آن را از جنبه نظامي در خور اهميت بسيار مي‌داند.
فصل اول تعريف كوتاهي از حماسه و انواع آن است. نويسنده يادآوري مي‌كند كه هرچند حماسه، هسته‌اي تاريخي و حقيقي دارد، اما با سپري شدن زمان، با افسانه آميخته مي‌شود. آنگاه به ويژگي‌هاي يك اثر حماسي مي‌پردازد.
فصل دوم «جنگ در شاهنامه» نام دارد. خواننده ابتدا با مفاهيم پايه‌اي كتاب، از قبيل تعريف جنگ و علل و اصول آن آشنا مي‌شود. سپس از جنگ در شاهنامه سخن به ميان مي‌آيد و يادآور مي‌شود كه حجم زيادي از شاهنامه شرح جنگ‌هاست. با اين همه جنگ‌هاي ايرانيان «يا به پاس دفاع است، يا براي كين‌خواهي». از سويي ديگر، آن جنگ‌ها يا جوهر ديني دارند يا زمينه ملي.
در جنگ‌هاي شاهنامه، ايرانيان هرگز پيشقدم نمي‌شوند؛ مگر در دو جنگ. يكي كشته شدن ايرج به دست سلم و تور است و ديگري كشته شدن سياوش به دست افراسياب. آنگاه انواع جنگ‌ها بر شمرده مي‌شود كه عبارتند از جنگ ميان انسان‌ها، جنگ انسان با موجودات اهريمني و جنگ با حيوانات وحشي.
شيوه‌هاي فرماندهي و روش‌هاي جنگي در شاهنامه
فصل سوم «فرماندهي و ارتش در شاهنامه» عنوان گرفته است. احمدي مي‌نويسد كه تا زمان اردشير ساساني، تشكيلات منظم ارتشي وجود نداشت و هر كدام از حكمرانان محلي ايران، سپاه ويژه خود را داشتند. تا آنكه به دستور اردشير يكم، تشكيلات منظمي شبيه آيين نظام وظيفه امروزي به وجود مي‌آيد. جداي از اين يادآوري، او اركان ارتش در شاهنامه را شامل پياده نظام، سواره نظام و فيل‌سواران مي‌داند.
احمدي مي‌نويسد كه پياده نظام در دوره پهلواني شاهنامه اهميت بيشتري دارد؛ در حالي كه اهميت آن در دوره تاريخي از دست مي‌رود، اما كار عمده جنگ‌ها بر عهده سواره نظام بود. كاربرد فيل هم، به ويژه در دوره ساسانيان، يعني دوره تاريخي شاهنامه، بيشتر از زمان‌هاي ديگر بوده است. شيوه به كارگيري فيل اين گونه بود كه «معمولا بر پشت فيل، برج چوبي بزرگي مي‌بستند و چند تيرانداز در اين برج قرار مي‌گرفتند و از سوراخ‌هاي برج تيراندازي مي‌كردند.» استفاده ديگر از فيل، سد كردن قسمت جلو لشكر بود، بدين سان سد دفاعي مصنوعي پديد مي‌آمد.
موضوع ديگري كه در فصل سوم بدان پرداخته شده «شيوه فرماندهي در شاهنامه» و انواع صف آرايي‌هاست. احمدي مي‌نويسد كه شيوه آرايش سپاه در شاهنامه، ژرفاي انديشه نظامي ايرانيان را نشان مي‌دهد. صف سپاهيان شامل دو دسته اصلي و فرعي بود. اين روش هنوز هم كاربرد دارد. براي نمونه، دسته‌هاي فرعي سپاه در شاهنامه، روزبانان، كمين‌ور و طلايه ناميده مي‌شوند. امروزه به اين دسته‌ها، دژبان، ضربت و جلودار مي‌گويند. در پايان فصل نيز با ترسيم نقشه‌اي، چگونگي استقرار و صف آرايي لشكريان در شاهنامه توضيح داده شده است.
روش‌هاي نبرد در بخش اساطيري شاهنامه
«روش‌هاي نبرد در بخش اساطيري» عنواني براي فصل چهارم كتاب است. احمدي مي‌نويسد كه راز برتري ايرانيان در نبردها، برخورداري از انديشه نظامي و بهره‌گيري از فنون جنگي بود. براي شناخت آن برتري، شاهنامه منبعي گرانبهاست و مثال مي‌زند كه يكي از بهترين آرايش‌هاي جنگي ايرانيان در برابر دشمن، آرايش سپاه گودرز در برابر پيران در نبرد دوازده رُخ بود.
سپس مقايسه‌اي ميان دوره اساطيري و پهلواني شاهنامه با دوره‌هاي تاريخي مي‌كند و اشاره مي‌كند كه چون منبع اصلي شاهنامه، «خداينامه» ساساني است، پس روش‌هاي جنگي بخش تاريخي، بازتاب شيوه‌هاي جنگي ساسانيان است.
در ادامه، روش‌هاي نبرد شرح داده شده است. برخي از آن روش‌ها عبارتند از غافلگير كردن كه خود به سه روش شبيخون، پيش دستي و حمله از پشت سر تقسيم مي‌شود. نويسنده اشاره مي‌كند كه ايرانيان شبيخون را روشي ناجوانمردانه مي‌دانستند، اما آنجايي كه ناگزير بودند كه از اين روش استفاده كنند، فني‌ترين و زيباترين فنون جنگي را مي‌آفريدند. در جنگ‌هاي امروز، شبيخون را «تك شبانه» مي‌نامند.
محاصره كردن يك روش ديگر است. ايجاد موانع مصنوعي بر سر راه دشمن نيز از ديگر روش‌هاست. احمدي مي‌نويسد: «اين روش يكي از مدرن‌ترين روش‌هاي به‌كار گرفته شده در شاهنامه است و در جنگ‌هاي امروزي يكي از پُركاربردترين روش‌هاي جنگي است و تقريبا با تفاوت اندكي نسبت به شكل قديمي آن مورد استفاده قرار مي‌گيرد»
از سوي ديگر، جنگ رواني يكي از رايج‌ترين شكل‌هاي مبارزه است و در شاهنامه كاربرد بسيار دارد. متداول‌ترين شكل جنگ رواني، رجزخواني‌هاي پهلوانان قبل از نبرد تن به تن است. عالي‌ترين نمونه‌هاي آن را نيز بايد همآوردخواهي رستم با اشكبوس دانست.
در اين بخش، افزون بر مثال‌هاي متعدد از داستان‌هاي شاهنامه، نمونه‌هايي از نبردهاي تاريخي هم بيان شده است. همانند جنگ جهاني اول، نبرد نادرشاه با هندي‌ها در كرنال، نبرد تاريخي كان بين سپاه روم و سپاه آنيبال سردار اسپانيايي، نبرد واترلو ناپلئون و نبرد ترموپيل.
شيوه‌هاي نبرد در بخش تاريخي شاهنامه
فصل پنجم «شيوه‌هاي نبرد در بخش تاريخي» نام دارد. دوره تاريخي، سومين بخش از شاهنامه است. نويسنده يادآوري مي‌كند كه در اين دوره تصورات پهلواني و داستاني و كارهاي غيرعادي به تدريج از بين مي‌رود و جاي آن را اشخاص و كارهاي تاريخي مي‌گيرد. از سويي ديگر شيوه‌ها و روش‌هاي قديمي تكامل پيدا مي‌كند و استفاده از سلاح‌هاي جديد، همانند «منجنيق»، رونق مي‌گيرد.
سپس ويژگي‌ها و شيوه‌هاي نبرد در بخش تاريخي را شرح مي‌دهد. برخي از اين شيوه‌ها عبارتند از ايجاد ديوار دفاعي، اشغال ميدان جنگ و در تنگنا قرار دادن دشمن، ايجاد تله‌هاي انفجاري كه در جنگ اسكندر با «فور» هندي به كار رفته بود و نمونه‌هاي ديگري همچون تخريب پُل و استفاده از ستون پنجم.
از قسمت‌هاي خواندني كتاب، فصل ششم آن است كه عنوان «بررسي آماري جنگ‌ها در شاهنامه» دارد. در اين فصل از آمار استفاده شده تا ميزان بهره‌جويي فردوسي از انواع فنون جنگي نشان داده شود. بر اين اساس براي مثال، در شاهنامه 17 جنگ با موجودات اهريمني، 28 جنگ تن به تن، 91 جنگ گروهي، 15 مورد شبيخون و 17 مورد عقب‌نشيني گزارش شده است.
درباره جنگ دژ، محاصره كردن، ايجاد موانع مصنوعي، كسب اطلاعات، كمين كردن، پيشدستي و موارد متعدد ديگر نيز آمار جالب توجهي بدست داده شده است. احمدي مي‌نويسد كه بر پايه آمار، متداول‌ترين و پُركاربردترين شيوه نبرد، جنگ تن به تن بوده است، اما به تدريج روش غافلگيري گسترش مي‌يابد.
نكته ديگري كه احمدي بر آن تاكيد دارد، آن است كه «از كليه 22 روش جنگي كه از شاهنامه استخراج شده، مي‌توان به تنوع، زيبايي، تاكتيك مناسب در جنگ‌ها، ذهن پويا، خلاق و سيال فردوسي پي بُرد ضمن آن كه با مطالعه هر قسمت به روشني مي‌توان به راهبردي بودن بسياري از اين روش‌ها در جنگ‌هاي امروزي اقرار و از آنها الگوبرداري كرد.»
فهرست سلاح‌هاي جنگي موجود در شاهنامه (شامل 70 نوع سلاح) با آوردن توضيحاتي كوتاه و بيت‌هايي مناسب از شاهنامه و فهرست منابع و مآخذ، پايان بخش كتاب است. فهرست اعلام و اماكن نيز در انتها آمده است.
كتاب «راهبردها و فنون جنگ در شاهنامه» نوشته مسلم احمدي را انتشارات دانشكده فرماندهي و ستاد ارتش جمهوري اسلامي ايران (دافوس) در 144 صفحه، با شمارگان 2 هزار نسخه و بهاي 2500 تومان منتشر كرده و در دسترس علاقه‌مندان به شاهنامه فردوسي قرار داده است.
ایبنا
| 
