محمد عابد ‌جابري (2010-1936) در فجيج مغرب به دنيا آمد. تحصيلات اوليه او در رشته فلسفه علم و معرفت‎شناسي بود.

واقعيت اين است كه شكست 1967 اعراب از اسرائيل تنها شكست نظامي يك يا چند دولت عرب نبود بلكه چرخش و جاي‌ گشتي معرفتي و اپيستمولوژيك بود كه به‌ كنار رفتن گفتمان مسلط آن زمان، از جايگاه گفتمان برتر انجاميد. در اين برهه از زمان نسلي از روشنفكران پديد آمدند كه انديشه‌هاي آنان ميراث‎محور بود.

برخي از آنان بازگشت به آموزه‌هاي نخستين اسلامي را توصيه مي‌كردند و گروهي با ديدي انتقادي به ميراث مي‌نگريستند اما هدف آنان كنار نهادن ميراث يا به قول جابري سپردن آن به موزه‌ها نبود بلكه آنها با استفاده از روش‌هاي نو در پي بازخواني و بازسازي ميراث بودند. جابري را مي‌توان از اين دسته از انديشمنداني به شمار آورد كه در پرتو زحمات آنان، پروژه‌هايي چون «نقد عقل اسلامي»، «نقد عقل ديني»، «نقد عقل عربي»، «ثابت و متحول در ميراث اسلامي» و پروژه‌هاي ناتمامي چون «نقد عقل محض عربي» و «نقد وجود عربي اسلامي» و حتي «نقد عقل مذكر» پديد آمد.

و بحق مي‌توان دوره آنان را دوره پروژه‌هاي كلان در نقادي سنت و ميراث دانست، زيرا از ميان همه آنان پروژه جابري از همه جنجال‎برانگيزتر و از وحدت و يكپارچگي بيشتر برخوردار است. رد پاي نقد ميراث را در نخستين كتاب‌هاي جابري مي‌توان يافت. او در آثار نخست خويش برخي از معضلات را مطرح كرده و در كتاب‌هاي بعدي به دنبال چارچوب مناسب براي تبيين آنها بوده است.

- يكي از نكات كليدي كه محور اصلي مباحث جابري بر مدار آن مي‎چرخد، «اصالت‎بخشي فرهنگي» است. مراد جابري اين است كه از طريق اصالت‎بخشي مي‎توان مفاهيم مدرن را با ميراث يا همان فرهنگ بومي تطبيق داد. سوال مهمي كه در اينجا طرح مي‎شود پرسش از چيستي «اصالت» است. آيا اين اصالتي كه جابري از آن دم مي‎زند چارچوب و ويژگي‎هاي مشخصي دارد؟ فراموش نكنيم كه يكي از خطرات اصلي اصالت‎بخشي، ميدان دادن به ظهور و جولان تفكرات ارتجاعي است.

درست مي‌فرماييد، اين مساله نزد جابري از اهميت بسياري برخوردار است. به باور او انديشه عربي مدرن از كمبود اصالت‌بخشي فرهنگي رنج مي‌برد. جابري در همين كتاب پس از اشاره به دغدغه‌هاي روشنفكر عرب، براي او پرسش‌هايي چون روشنفكر عرب هنگام انديشيدن به قضيه‌اي از قضاياي جامعه خويش از چه الگويي تاثير گرفته است؟ يا زماني‎كه به وضعيت و نقش خود در جامعه مي‌انديشد دلبسته چه الگويي است؟ مطرح مي‌شود. همين پرسش‌ها سرآغازي مي‌شوند كه او را وامي‌دارند تا معناي روشنفكر را پس از ردگيري (كاري كه فوكو با واژه‌هاي يوناني مي‌كند) به گونه‌اي بازسازي كند تا در فرهنگ عربي تعبيرگر همان معنايي باشد كه امروزه در مرجع اصلي خود، يعني فرهنگ اروپايي، به آن داده شده است.

بنا به نظر او اگرچه مفاهيم علوم انساني در غرب با الگوهاي مرجع پديدآورنده فرهنگ و عقل غربي پيوند ناگسستني دارند اما بيانگر واقعيت عام انساني نيز هستند، پس مي‌توان آنها را در فرهنگ ديگري بومي‌سازي كرد.

ما نيز، اگر بتوانيم اين مفاهيم معاصر، انساني و جهانشمول را با آنچه در ميراث ما شبيه و همانند است پيوند دهيم و در فرهنگ‌مان براي آنها پيشينه مرجعي بيابيم، در واقع در فرهنگ خويش براي نوگرايي پيشينه و مرجعي ساخته‌ايم.

- جابري در مقدمه كتاب كه واكاوي دقيقي از مرزهاي تفكر مدرن و پيش‎مدرن به دست مي‎دهد، مخاطب را به «عقل» و «عقلانيت» ارجاع مي‎دهد، خصوصاً آنجا كه درباره تاريخ‎نگاري انديشه بحث مي‎كند. اما در نقطه‎اي سطح بحث متوقف مي‎شود و جابري چارچوب و مرزهاي تاريخ‎نگاري علمي را مشخص نمي‎كند، بنابراين سطح بحث او بين تاريخ‎نگاري فلسفي و تاريخ‎نگاري انديشه سياسي نوسان دارد.

دقيقاً، و توجه داشته باشيد كه خود جابري نيز بر اين امر واقف است. واقعيت اين است كه پژوهشگر غربي دغدغه دانش تاريخي خواننده آثارش را ندارد و فرض را بر اين مي‌گذارد كه خواننده از تاريخ موضوع مورد نظر آگاه است و پژوهشگر تنها به اشاراتي در اين مورد بسنده مي‌كند. اما خواننده آثار جابري بنا به گفته خود او، از ميراث و دانش‌هاي وابسته به آن آگاهي چنداني ندارد و نيازمند اطلاعات تاريخي درباره موضوع مورد نقد است. از اين رو، جابري ناچار است به ‌طور همزمان دو نقش ايفا كند؛ ابتدا سير تاريخي انديشه را به تصوير بكشد و سپس آن را نقد كند. خود او مي‌گويد اگر چنين نمي‌كردم بيم آن داشتم كه خواننده مرا به ارائه سخناني بي‌پايه متهم كند و شايد هم حق با او باشد چون او نيازمند شواهد تاريخي، اسناد و منابع كافي است. ما هنوز نيازمند آنيم كه خواننده هم‌پاي ما بينديشد و براي ايجاد چنين روندي بايد دانسته‌هاي كافي در اختيار او قرار داد.

- عابد جابري متاثر از ميشل فوكو است. در كتاب «سقراط‎هايي از گونه‎اي ديگر» نيز تلاش كرده است از قالب صورت‎بندي گفتماني فوكو در تبيين عقل و تاريخ سياسي در اسلام استفاده كند. همان طور كه مي‎دانيد فوكو از يك‎سو انديشمندي است كه منتقد مدرنيته و جامعه بورژوايي است و از سوي ديگر متفكري پست‎مدرن به شمار مي‎آيد (هرچند خودش اين ادعا را در چند گفت‎وگو رد كرده است). چارچوب گفتماني فوكو، متناسب با منطق مدرنيته (در جهت نقد آن) شكل گرفته است. سوال اساسي كه در كار جابري شكل مي‎گيرد اين است كه چگونه مي‎توان از اين چارچوب گفتماني فوكو، در جهت تحليل و تبيين عقل و تاريخ سياسي در اسلام، كه مربوط به دوران پيش‎مدرن مي‎شود، سود جست؟ آيا چنين وام‎گيري نظري از يك تئوري بدون توجه به بستر و زمينه شكل‎گيري آن، تناقض‎آميز نيست؟

با عرض پوزش اجازه دهيد بگويم، اصطلاح شبه‌مدرن قدري شبهه‌انگيز است چون اين تقسيمات بيشتر در فضاي انديشگي غرب كاربرد دارد. دو روش ديرينه‌شناسي و تبارشناسي فوكو، كه به اعتقاد من تبارشناسي مكمل ديرينه‎شناسي است، نه‌تنها در نقد دانش مدرن، بلكه در نقد هرگونه دانش و از جمله دانش اسلامي كه در دوره ميانه پايه‎ريزي شده است، كارساز هستند. واقعيت اين است كه جابري هم در مطالعه دانش معرفت و به ‌كارگيري آن از فوكو متاثر است و هم از تبارشناسي او كه رويكرد تاريخي به روابط و مناسبات قدرت و دانش است، تاثير ‌پذيرفته است. همان طور كه مي‌دانيد پژوهش‌هاي جابري رابطه تنگاتنگي با تاريخ دارد و تفاوت اساسي بين تاريخ و تبارشناسي آن است كه تاريخ از مبداء رويدادي در گذشته دور آغاز مي‌كند اما آغازگاه تبارشناسي، زمان حال است و براي فهم پديده قدرت آن را در گذشته دنبال مي‌كند و دودمان آن را پي مي‌گيرد. واضح‌تر بگويم فوكو در تبارشناسي به بررسي دانش‌- ‌قدرت پرداخته است و جابري با استفاده از اين روش به تبيين دانش‌- سياست، در دوره معيني از تاريخ عرب پرداخته است و اين كار او به نظر من، تناقض‌آميز نيست.

عليرضا جاويد / روزنامه شرق

درخواست کتاب	راهنماي خريد	سبد خريد	چاپ صفحه	ارسال به دوست