|
 خیال؛ مساله مورد اختلاف حكمت متعاليه و مشاء
چاپ نخست كتاب «خیال از نظر ابن‌سینا و صدرالمتألهین» به قلم دكتر زهره برقعي از سوي موسسه بوستان كتاب منتشر و روانه بازار نشر شد. نوشتار حاضر، مي‌كوشد مساله خيال را از ديدگاه‌هاي ابن‌سينا و ملاصدرا بررسي كند.
اين اثر، خیال را كه از مباحث اساسی در سه حوزه معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی و انسان‌شناسی است و از مسايل مورد اختلاف فلسفه مشاء و حكمت متعالیه به شمار مي‌آيد، به عنوان مساله مورد اختلاف حكمت متعاليه و مشاء بررسي كرده است.
اين اختلاف به آن دليل است كه ابن‌سینا بر مادی بودن خیال و صور خیالی استدلال و ملاصدرا با استفاده از براهین متعدد تجرد خیال را اثبات می‌كند.
خيال از جمله مفاهيم عام و گسترده‌اي است كه در سه حوزه معرفت‌شناسي، هستي‌شناسي و انسان‌شناسي مورد بحث قرار گرفته است. افزون بر تفاوت معناي خيال در هر يك از اين حوزه‌ها، مواضع فيلسوفان، به ويژه ابن‌سينا و صدرالمتالهين درباره آن نيز متفاوت است.
در معرفت‌شناسي، خيال هم يكي از مراحل ادراك و هم يكي از «قواي مدركه» كه وظيفه آن حفظ و تمثل محسوسات در زمان غيبت آنهاست، به شمار مي‌رود. در فلسفه‌هاي معاصر، نقش معرفتي خيال به عنوان واسطه‌اي ميان احساس و عقل، مغفول مانده است و تنها تخيلات واهي و غير واقعي به آن نسبت داده مي‌شود.
ابن‌سينا در بيشتر مكتوبات خود بر مادي بودن خيال و صور خيالي استدلال كرده است، اما از بعضي عبارات وي تجرد مطلق ادراك، حتي ادراك حسي و خيالي استفاده مي‌شود. در مباحثات، دليلي را در قالب يك شبهه بر تجرد صور خيالي ارائه كرده است. به نظر مي‌رسد در جمع ميان آنها مي‌توان گفت قول به مادي بودن خيال يا بيان ديدگاه ارسطو است، يا قول نخست وي بوده كه به تدريج از آن عدول كرده است.
صدرالمتالهين با اعتقاد به اين كه شكل و مقدار از عوارض جسم و قابل جمع با تجرد مثالي است، براهين متعددي بر تجرد مثالي خيال اقامه كرده است. وي همچنين فعل و انفعالات مادي را ـ‌معدات ادراك‌ـ نه خود ادراك دانسته است.
در مباحث هستي‌شناسي، با اين كه ابن‌سينا به طور مستقيم درباره عالم خيال سخن نگفته است، دلايل وي بر انكار مثل افلاطوني، عالم مثال را نيز دربرمي‌گيرد. در مقابل، صدرالمتالهين وجود عالم خيال را براي حفظ پيوستگي فيض از عالم عقل تا عالم طبيعت، لازم مي‌داند.
در مباحث انسان‌شناسي، صدرالمتالهين با استفاده از تجرد قوه خيال، مرتبه مثالي نفس و بدن مثالي را اثبات كرده است. اين ديدگاه منجر به بروز انقلابي در مباحث معرفت نفس شده است. اثبات مرتبه مثالي نفس در تبيين بعضي از آموزه‌هاي ديني و حل بسياري از مشكلات فلسفي موثر افتاده است.
از مجموع مطالب مطرح شده در اين اثر، آشكار مي‌شود كه براي دست‌يابي به ديدگاه‌هاي ابن‌سينا و صدرالمتالهين درباره خيال، لازم است خيال در سه حوزه معرفت‌شناسي، هستي‌شناسي و انسان‌شناسي مورد بحث و توجه جدي قرار گيرد.
مطالب اين رساله در پنج فصل ارايه شده‌اند. در فصل نخست، ابتدا مفاهيم چهار واژه كليدي ماده، مجرد، جسم و خيال مورد قرار شده و ريشه، معاني لغوي و اصطلاحي آنها بيان و سپس تاريخچه مختصري از مبحث خيال ذكر شده است.
فصل دوم به خيال در معرفت‌شناسي اختصاص يافته و نقش خيال در حصول معرفت و ادراك بشري مطرح شده و ادله تجرد يا مادي بودن قوه خيال نقد و بررسي شده و در پايان سعي شده است با جمع‌بندي سخنان ابن‌سينا، تقريبي ميان دو قول ايجاد شود.
در فصل سوم، از عالم خيال به عنوان عالمي واسط و رابط ميان عالم عقول و عالم طبيعت سخن به ميان آمده است. علاوه بر اثبات آن، براهين منكران، مطرح و ابطال و آثار و ويژگي‌هاي عالم خيال و حقايق و موجودات متعلق به آن بيان شده است.
فصل چهارم، مراتب و درجات سير تكامل معنوي انسان، طرح و به سه مرتبه كلي حسي، مثالي و عقلي تقسيم شده و مرتبه خيالي (مثالي، برزخي) كه صدرا آن را با استفاده از تجرد خيال اثبات كرده مورد بحث و بررسي قرار گرفته است. صعود به مرتبه مثالي و عقلي، نه به معناي ادراك مفاهيم ماهوي و كلي است، چنان كه كلمات فيلسوفان مشاء، ناظر به آن است، بلكه به معناي درك و نيل به حقايق مجرد عالم مثال و عقول است.
در فصل پنجم نيز آثار و نتايج تجرد مثالي خيال و عوامل بازدارنده و مانع خيال، با تاكيد بر آراي ابن‌سينا و صدرا، توضيح داده شده‌اند. نقش تجرد خيال در مباحثي نظير خداشناسي، در بحث تنزيه و تشبيه صفات الهي، معاد، عالم قبر و برزخ، حشر نفوس ناقص، و معاد جسماني، بعضي مراتب وحي و نبوت، معراج، الهامات و مكاشفات، تجربه‌هاي ديني، روياهاي صادق و تجرد نفوس حيواني در اين فصل بيان شده‌اند.
در انتهاي اين اثر، علاوه بر كتاب‌نامه، نمايه‌اي از آيات، روايات، اعلام و موضوعات نيز به چشم مي‌خورند.
چاپ نخست كتاب «خيال از نظر ابن‌سينا و صدرالمتالهين» در شمارگان 1200 نسخه، 284 صفحه و بهاي 65000 ريال راهي بازار نشر شد.
ایبنا
| 
