21 فروردين 1387

امير احمدي آريان..ژاك قضا و قدري و اربابش

دني ديدرو.. ترجمه؛ مينو مشيري

نشر فرهنگ نشر نو.. چاپ اول-1386

در سال 2001 به مناسبت صدمين سال اختراع لامپ الكتريكي توسط تامس اديسون در ايالت كاليفرنياي امريكا جشن ويژه يي براي بزرگداشت يك لامپ برگزار شد. در نخستين سري لامپ هاي الكتريكي كه كمپاني شلبي توليدكننده آن بود، سيصد لامپ توليد شد كه از آن مجموعه، يك لامپ سالم مانده و به عصر ما رسيده است. تماشاي يكي از اولين لامپ هايي كه در تاريخ بشر ساخته شد بي شك تجربه شگفت انگيزي است، ديدن لامپي كه با جان سختي شگفت انگيزي از قرن پرآشوب بيستم گذشته و خود را به هزاره سوم رسانده است، لامپي كه بسياري از فجايع و شادي هاي قرن زير نور آن رخ داده، و به لحاظ اندوخته تاريخي اش با گنجي برابري مي كند. اما چنين چيزي جز ارزش تاريخي براي انسان امروز هيچ ارمغان ديگري ندارد. تكنولوژي به كار رفته در ساخت اين لامپ بي شك براي عصر ما خنده دار است، و جز اين اندوخته تاريخي عجيب، چه به عنوان يكي از نخستين لامپ هاي الكتريكي تاريخ بشر و چه به عنوان يكي از شاهدان قرن بيستم، اين لامپ ارزش ديگري ندارد، نكته يي كه در مورد شاهكاري از ادبيات كلاسيك به هيچ وجه صدق نمي كند. كتابي كه توانسته است قرن ها دوام بياورد و خود را به عصر ما برساند، بي شك چيزي فراتر از ارزش تاريخي در دل خود گنجانده است.

خواندن شاهكاري از ادبيات كلاسيك براي نخستين بار، به خصوص براي كسي كه حرفه اش نوشتن باشد، تجربه منحصر به فردي است. نويسنده اين قبيل كتاب ها گويي به گنجي دست يافته است، و كتاب خود چيزي نيست جز روايت اديسه فردي نويسنده براي دست يافتن به اين گنج. به اين ترتيب، اين گونه كتاب ها عملاً نقشه گنج نيز هستند، و آن كس كه پذيرفته است رنج هاي گشتن به دنبال اين نوع گنج را بر خود هموار كند، كسي كه نويسنده نام دارد، مسلماً اين قبيل كتاب ها بيش از هر چيز به كارش مي آيد. شاهكاري كه از قرن ها پيش به دست ما مي رسد، براي خواننده اش به نقشه گنج پيچيده يي مي ماند كه در بطري گذاشته شده است، به پيامي كه هرگز كهنه نمي شود و از بين نمي رود. اين گونه كتاب ها براي نويسندگان رازهايي را در خود نهفته اند كه گاه كشف شان به پيچيدگي فرآيند كشف رمز در «سوسك طلايي» آلن پو است، اما در نهايت نتيجه يي كه به دست مي آيد بي ترديد ارزشش براي نويسنده با گنجي گرانبها برابري مي كند. شكاف زماني بين عصر ما و اين گونه آثار، و زنده ماندن اين كتاب بعد از گذشت چندين قرن مهم ترين عاملي است كه آن را تبديل به اثري جدي مي كند، و وظيفه خواننده، به خصوص خواننده يي كه خود درگير فرآيند نوشتن است، در مواجهه با چنين كتابي يافتن خطوط نقشه گنجي است كه نويسنده درون متنش گنجانده است.

«ژاك قضا و قدري و اربابش» نوشته دني ديدرو، بي شك از اين گونه متن هاست. معرفي متن و نويسنده و جايگاه اين كتاب در تاريخ ادبيات به قدر كافي انجام شده است، كاري كه خواننده جدي امروز با چنين متني بايد بكند يافتن پتانسيل هاي درون آن است كه توانسته اند كتاب را به چنين جايگاهي برسانند، به عبارت ديگر، وظيفه خواننده جدي امروز يافتن همان نقشه گنجي است كه اين كتاب در دل خود گنجانده است. خواندن چنين كتابي به قصد سرگرمي جز بلاهت علت ديگري نمي تواند داشته باشد. براي سرگرم شدن هزاران رمان در بازار هست كه بسيار جذاب تر و گيراتر از كار ديدرواند، اما كتاب ديدرو چيزي در خود دارد كه هزاران كتاب موجود در بازار فاقد آنند، چيزي كه موجب شده است اين كتاب قرن ها دوام بياورد و آن هزاران رمان ديگر، كه تعداد رمان هاي خوب و خواندني در بين شان كم نيست، عمرشان به بيست سال هم نكشد. خواننده جدي امروز بايد به دنبال اين راز باشد.

مقايسه يي بين رمان ديدرو و كتاب هايي كه امروزه منتشر مي شوند، چيزهاي زيادي را روشن مي كند. در قياس با رمان هاي امروز، رمان ديدرو به طرز عجيبي پر از قصه و ماجراست. در رمان هاي معاصر معمولاً خطي اصلي وجود دارد و تعدادي داستان فرعي به پرورش آن و بعد دادن به شخصيت ها كمك مي كنند. در رمان ژاك قضا و قدري خط اصلي وجود ندارد. تنها نقطه پيونددهنده داستان، ژاك و اربابش هستند كه به همراه هم سفر مي كنند و در طول اين سفر است كه يا ژاك براي اربابش قصه يي مي گويد يا شخص ثالثي وارد مي شود و قصه يي از زبان او مي شنويم. از اين نظر كار ديدرو بسيار به تريسترام شندي شبيه است، و حتي در مشرق زمين نيز مي توان نمونه هاي عالي آن را در مثنوي مولانا و هزار و يك شب ديد. داستان هاي ژاك و اربابش هيچ كدام در يك نشست به پايان نمي رسند، هميشه چيزي باعث قطع شدن تمام قصه ها مي شود و از جايي وسط يكي از روايت ها، قصه تازه يي شروع مي شود كه اين يكي نيز نيمه كاره مي ماند، و اين توالي هزار و يك شبي تا آخر كتاب ادامه دارد. از سوي ديگر، هر كدام از اين قصه ها در نوع خود قصه بلند و كاملي است، و هر يك به نوعي نمايانگر گوشه يي از وضعيت جهان در عصر ديدرو است.

رمان ژاك قضا و قدري به لحاظ حجم قصه گويي درون آن و مقدار تاملاتي كه درباره جهان و هستي در اين كتاب وجود دارد، رماني است با چگالي بسيار بالا و غناي فوق العاده. ديدرو عادت دايره المعارف نويسي اش را در اين رمان ادامه داده و سعي كرده است در كتابي نه چندان حجيم، در قالب سفرهاي اربابي با نوكرش، انبوهي از تاملات درباره جهان و تعداد زيادي قصه هاي عجيب و پيچيده را روايت كند. ديدرو اين كتاب را به گونه يي نوشته است كه انگار ديگر فرصتي براي نوشتن دست نخواهد داد، و بايد هرچه را كه مي داند و هرچه را كه ذهنش را مشغول مي كند، در قالب همين متن بريزد. از اين نظر، ژاك قضا و قدري و اربابش در قياس با مثلاً «برادرزاده رامو»، ديگر كتاب ديدرو، نيز متن متفاوت و بسيار پيچيده تري است.

اين شايد مهم ترين تفاوت كتاب هايي از جنس ژاك و اربابش، تريسترام شندي، دن كيشوت، هزار و يك شب و نظاير آنها با كتاب هاي عصر ماست. اين قبيل كتاب ها، رويكردي دايره المعارفي از يك سو، و آخرالزماني از سوي ديگر دارند. گويي اين كتاب ها در پايان جهان نوشته شده اند، در دوره يي كه پس از آن ديگر نوشتن معنايي ندارد و بايد از فرصت اندك موجود براي صيانت از تفكر و روايت هاي بشر كمال استفاده را برد.

در رمان هاي عصر ما نوعي حساب و كتاب روايي هميشه به چشم مي خورد (به جز استثناهايي نظير كافكا و جويس و سلين و...)، به اين معنا كه نويسنده در هر رمان انگار رمان بعدي اش را هم در نظر دارد، حواسش هست تمام انرژي و داشته هايش را در كتاب فعلي اش خرج نكند و ايده هايش را براي كتاب هاي بعدي اش هم نگه دارد. بي جهت نيست كه در رمان هاي امروز، قصه گويي و روايتگري اصل است و رماني كه به بهانه قصه گفتن تاملي در تاريخ (رگتايم دكتروف) و هستي (سفر به انتهاي شب سلين) باشد كمتر ديده مي شود. واقعيت اين است كه قصه هاي جذاب و خوب در دهه هاي اخير بسيار زياد نوشته شده، تا حدي كه نياز كتابخوانان را تا سال ها برطرف خواهد كرد. از سوي ديگر سينما نيز با قابليت هاي شگفت انگيزش در بسياري از موارد در قصه گويي مي تواند رمان را پشت سر بگذارد. اما رمان قدرتي براي تامل در جهان دارد كه سينما به گرد پاي آن نيز نمي رسد، و بي جهت نيست كه هيچ وقت از آثار داستايوفسكي و كافكا و پروست و سلين فيلمي ساخته نشده، يا اگر فيلمي ساخته شده در برابر خود رمان ها بيشتر به شوخي شبيه است. رمان براي بقا بايد به دنبال احياي چنين قابليت هايي باشد، قابليت هايي كه در شاهكارهاي كلاسيك به وفور يافت مي شود.

روزنامه اعتماد

درخواست کتاب	راهنماي خريد	سبد خريد	چاپ صفحه	ارسال به دوست