يك هزار سال از دوره زندگي فيلسوف، دانشمند و طبيب نامي ايران، شيخ‌الرئيس ابوعلي سينا حسين‌بن عبدالله بن سينا مي‌گذرد. نام ابن سينا در كتاب‌ها و تذكره‌ها، در سخنراني‌ها و مجامع علمي و ادبي بيشتر يادآور دو اثر جاودان وي يعني شفا و قانون بوده است.

توده مردم سرزمين ما كه اجدادشان در ازمنه گذشته با دانش و اطلاعات عصر خود آثار ابن سينا را مي‌خواندند و در طب به كار مي‌بستند، امروزه تنها با نام و آوازه شهرت او آشنايي دارند و بس... در طول 10 قرني كه از زمان حيات ابن سينا مي‌گذرد، نوشته‌هايش به زبان‌هاي دنيا ترجمه مي‌شود، صدها سال در دانشگاه‌ها و مدارس عالي اروپا تدريس مي‌شود، نظريات و انديشه‌هاي وي تعقيب مي‌شود و گسترش مي‌يابد و سرانجام، پايه بسياري از رشته‌هاي علوم جديد در مغرب زمين گذاشته مي‌شود.

ترجمه‌هاي ناقص به زبان فارسي و تفسيرها و تخليص‌هاي نسبتا مفيدي از قانون تهيه و تدوين شده است؛ از جمله تفسير ابوعبيد عبدالواحد جوزجاني (در قرن چهارم هجري)، شرح علي‌بن رضوان (قرن پنجم)، ملخص قانون از ابن‌النفيس كه در سال 1828 در هندوستان به چاپ رسيده است، خلاصه القانون از ابوسعيد بن‌السرورالاسرائيلي السامري در ترجمه فارسي كليات قانون از ملافتح‌الله بن فخرالدين شيرازي كه در سال 1306 در هندوستان به چاپ رسيده و تفسيرها و تحشيه‌هاي ديگر كه برخي نسخه‌هاي آن‌ها در كتابخانه‌هاي ايران و خارج از ايران موجود است.

در پيشگفتار كتاب آمده است كه براي ترجمه اين كتاب نسخه‌هاي گوناگوني از كتاب قانون را ديديم و مقايسه كرديم. متأسفانه نسخ متعدد قانون باهم بسي متفاوتند. در زبان انگليسي نيز فقط جلد اول قانون در دسترس است و آن نيز با قانون عربي تفاوت دارد. ناگزير، يكي از مشهورترين نسخ قانون (القانون في‌الطب، چاپ بولاق) را برگزيديم و ترجمه و تحشيه و تصحيح و تنقيح را بر مبناي آن انجام داديم. هرجا تفاوت موضوع در نسخه‌هاي مختلف چشمگير بود، آن را در پاورقي يا در متن ترجمه تذكر داديم.

اگر مهم‌ترين رسالت ناشران ايراني، نشر كتاب‌هايي باشد كه به تقويت هويت ملي و اعتماد به نفس نسل جوان كمك مي‌كنند، گام انتشارات سروش در چاپ و انتشار «قانون در طب» به سال 1362 و اكنون تجديد چاپ آن با عنوان جديد «قانون» به همراه مجلد «نمايه موضوعي» را بايد پاسخي مسوولانه به اين ضرورت و نياز هويت‌شناختي دوران حساس كنوني ارزيابي كرد.

به گفته دكتر علي‌اكبر ولايتي، عضو پيوسته و رئيس گروه طب اسلامي و طب سنتي فرهنگستان علوم پزشكي جمهوري اسلامي ايران، قانون، كتاب مهم و در عين حال پيچيده‌اي است. بنابراين بايد توقع داشت شروح و گزارش‌هاي متعددي از آن پديد آمده باشد. تناوب شروحي كه بر قانون نوشته شده آن را در زمره مهم‌ترين آثار تمدن اسلامي و در رديف اثر بسيار مشهور ابن عربي در تصوف، فصوص‌الحكم قرار مي‌دهد.

شروح قانون را بايد به چند دسته تقسيم كرد: شروحي كه بر كتاب يا بخشي از آن نوشته شده، خلاصه‌ها و گزارش‌هايي كه از كتاب تهيه شده و البته اين‌ها را بايد در كنار ترجمه‌هاي متعدد آن قرار داد. بروكلمان و مهدوي سعي كرده‌اند فهرستي از شارحان قانون به دست دهند. از اين شارحان بايد از فخرالدين رازي، ابراهيم‌بن علي قطب مصري، قطب‌الدين شيرازي، ابوالفضل نامور سامري، سديدالدين كارزوني، محمد آق‌سرايي، حكيم علي گيلاني، ضياءالدين شجاعي را نام برد.

فهرستي كه مهدوي از شارحان قانون ارايه مي‌دهد، در كنار فهرست تهيه شده به وسيله بروكلمان تعداد شارحان قانون را از 20 نفر و 20 عنوان شرح متجاوز مي‌كند. در كنار اين شروح بايد از خلاصه‌هايي نيز كه از قانون تهيه شده ياد كرد. دست‌كم پنج خلاصه از قانون را مي‌شناسيم؛ خلاصه‌اي كه پزشك مشهور قرن ششم شرف‌الدين ايلاقي به نام الموجز القانون تهيه كرده است، خلاصه ابن نفيس به نام تنقيح القانون، و خلاصه تهيه شده به وسيله ابن سعيد اسرائيلي است، اما بدون ترديد مهم‌ترين خلاصه، خلاصه‌اي است كه محمود چغميني به نام قانونچه از اين كتاب تهيه كرده است.

چغميني كوشيده است در 10 مقاله، گزارش مختصري از قانون به دست دهد. قانونچه به سرعت بين پزشكان و دانشمندان دوره اسلامي رواج يافت و نسخه‌هاي خطي متعددي از آن تهيه شد. در كنار ترجمه‌هايي كه از خود قانون به فارسي تهيه شده، قانونچه نيز به فارسي ترجمه شده است و البته جالب است كه متن عربي قانونچه توسط شخصي به نام سيفي قزويني به نام مفرح‌القوام به نظم نيز كشيده شده است.

متن كامل قانون، يا بخش‌هايي از آن بارها به فارسي ترجمه شده است. از جمله اين ترجمه‌هاي فارسي بايد از ترجمه متن كامل كتاب توسط ملا فتح‌الله شيرازي در قرن دهم، ترجمه بخش تب‌ها (كتاب چهارم) توسط حكيم محمد شريف‌خان و ترجمه متن كامل از حاكم گيلاني ياد كرد. چند ترجمه فارسي ناشناس نيز از قانون وجود دارد. قانون يك بار نيز به تركي ترجمه شده است. اين ترجمه را مصطفي ملتوقادي در عهد سلطان مصطفاي سوم انجام داده است.

متن عربي قانون بارها به چاپ رسيده است. نخستين چاپ متن عربي در سال 1593 ميلادي در رم انجام شد و اين چاپ باعث گسترش فراوان قانون در اروپا و در مدارس پزشكي آن شد. ترجمه‌هاي اروپايي نيز عموما از روي همين چاپ انجام شد. چاپ مشهور ديگر قانون در چاپخانه بولاق (در عثماني) در سال 1294 قمري انجام شد. اين چاپ در كشورهاي اسلامي شهرت بسياري دارد؛ اگر چه بخشي از صفحات آغازين كتاب، از آن ساقط شده است. چاپ بولاق از قانون در سال 2000 ميلادي، عيناً در بيروت تجديد چاپ شده است. بهترين چاپ از قانون كه البته چاپ منقح و كاملي نيز هست، در سال 1987 ميلادي در بيروت توسط ادوارد قش انجام شده است.

مجموعه حاضر، تصحيح و ترجمه ساده و روزآمدي از مشهورترين نسخه «قانون»، يعني نسخه چاپ «بولاق» توسط عبدالرحمن شرفكندي (هه ژار) است كه در آن گروهي از متخصصان در كار تهيه و تدوين حواشي و پاورقي‌ها و مقايسه برخي از موارد كتاب با پزشكي نوين با وي همكاري داشته‌اند.

چاپ‌هاي متعدد اين كتاب تاكنون با استقبال طرفداران طب سنتي و گياهي در ايران روبه‌رو و به سرعت ناياب شده است. چاپ جديد اين مجموعه هشت جلدي با اصلاحيه‌اي در عنوان كتاب، «قانون» به جاي «قانون در طب»، به همراه نمايه موضوعي اندام‌ها، بيماري‌ها و داروها، در پي درخواست مكرر فعالان حوزه كتاب‌هاي پزشكي صورت پذيرفته است. مجلد نمايه اين مجموعه به همت «محترم علايي‌بخش» تدوين شده است.

جلد نخست كتاب قانون در چهار فن گردآوري شده است. فن نخست، در توصيف علم طب و موضوعات آن در امور طبيعي (مشتمل بر شش تعليم) است. فن دوم به بيماري، علت و نشانه‌هاي آن (مشتمل بر سه تعليم) مي‌پردازد. فن سوم اختصاص به تندرستي و بيماري و ناگزيري مرگ (مشتمل بر يك فصل و پنج تعليم) دارد و فن چهارم به بررسي انواع معالجات به حسب بيماري‌هاي عمومي (مشتمل بر سي و دو فصل) مي‌پردازد. تعريف طب، مزاج، اخلاط، تشريح استخوان‌ها، گفتاري درباره ماهيچه‌ها و عصب، معالجه گرم مزاجان، معالجه سرد مزاجان، بيماري‌هاي ناشي از سوء مزاج، حجامت و... از جمله بخش‌هاي مختلف جلد نخست كتاب قانون محسوب مي‌شود.

جلد دوم به ادويه مفرده اختصاص دارد. شناسايي مزاج داروهاي مفرده، شناسايي مزاج داروهاي مفرده از راه تجزيه، شناسايي مزاج داروهاي مفرده از راه سنجش، آشنايي كنش قواي داروهاي مفرده، حالت‌هايي كه از خارج بر دارو عارض مي‌شود، چيدن گياهان دارويي و نگهداري آن‌ها، اثرات آرايش و كاربرد در زيبايي، كاربرد در بيماري‌ها، ورم‌ها و جوش‌ها، متعلقات مفاصل، چشم، متعلقات آن، سينه و اعضاي تنفسي، اندام‌هاي غذا، اندام‌هاي دفع كننده و... از جمله بخش‌هاي مختلف جلد دوم قانون است.

جلد سوم كتاب قانون در 12 فن گردآوري شده است. بيماري‌هاي سر و مغز، بيماري‌هاي عصب، در تشريح و بيماري‌هاي چشم، گوش، بيني، دهان و زبان، دندان، لثه و لب، گلو، ريه و سينه، قلب و پستان و احوال آن از جمله‌هاي فن‌هاي اين كتاب پزشي است. بيماري‌هاي سر كه براي مغز حادثه‌آفرين است، مزاج سازگار و مزاج ناسازگار و زود تأثيرپذير و ديرتأثيرپذير، انواع سردرد كه از سوء مزاج به وجود مي‌آيند، ناتواني نيروي ديد كه چندين سبب احتمالي دارد و... از جمله بخش‌هاي مختلف جلد سوم اين كتاب است.

جلد چهارم اين كتاب نيز دربردارنده چهار فن است. مري و معده، كبد و چگونگي آن، كيسه زهره و سپرز، روده و مقعد از جمله چهار فن كتاب قانون است. تشريح مري و معده، نشانه‌هاي سوء مزاج گرم معده، درد معده و ناتواني و اشتهاي خوراك، بيماري‌هاي ابزاري و اشتراكي در معده، چيزهاي ناسازگار و زيان‌رسان به كبد، ورم و گسستگي‌ها در كبد، تشريح كيسه زهره و حالت يرقان، علاج ويژه هر يك از انواع اسهال و... از جمله بخش‌هاي مختلف جلد چهارم است.

جلد پنجم اين كتاب در شش فن گردآوري شده است. بيماري‌هاي مقعد، حالات كليه، مثانه و بول، اندامان تناسلي مردان، چگونگي ابزار بچه‌آور و بيماري‌هاي پايدار اطراف بدن از جمله فن‌هاي مختلف اين كتاب است. تشريح كليه، لاغر شدن كليه، علاج كليه به طور كلي، نشانه‌هاي وجود سنگ در كليه، داروهاي تركيبي در علاج سنگ كليه و مثانه، نگهداري و مواظبت از جنين كه سالم به دنيا بيايد، زايمان طبيعي و غيرطبيعي، علاج مفاصل خشكيده و متحجر شده، كوبيدگي و درد ناخن، خارش و بادكردگي ناخن‌ها و... از جمله بخش‌هاي جلد پنجم اين كتاب مرجع است.

جلد ششم اين كتاب نيز در پنج بخش گردآوري شده است. تب‌ها به طور عام، پيش‌بيني حال بيمار از پيش درآمدها، ورم و جوش، گسستگي پيوندها به جز شكست و بست و شكسته‌بندي از جمله پنج بخش اين كتاب است. تبديل تب ساده به حالات ديگر، عفونت چيست و چگونه پديد مي‌آيد، شروع بيماري‌ و برآورد روز بحران، رژيم غذايي نوشفا يافته، علاج جوش مورچگي از نوع گاورسي، علاج طاعون، علاج زخم‌ها، علاج گسستگي پي‌رگ و... از جمله بخش‌هاي مختلف اين مجلد است.

جلد هشتم اين كتاب مرجع به نمايه موضوعي اختصاص دارد و با نام نمايه موضوعي قانون در طب داراي بيش از 52 هزار عنوان و ارجاع است كه علاوه بر آسان ساختن ار دستيابي به صفحه‌اي كه در آن نام يك بيماري، يا دارو يا عضو خاص از بدن انسان آمده است، براي فرهنگ‌نويسان و موسسه‌هايي كه در زمينه واژه‌نامه‌نويسي فعاليت دارند نيز مي‌تواند سودمند باشد. اين كتاب داراي سه بخش است، تشريح اندام، بيماري و دارو. اين سه بخش مباحث اصلي نمايه موضوعي قانون در طب را بردارند. اين مجلد به كوشش محترم علايي‌بخش گردآوري شده است.

مجموعه هشت جلدي قانون شيخ‌الرئيس ابوعلي سينا با ترجمه عبدالرحمن شرفكندي (هه‌ژار) و با مقدمه دكتر علي‌اكبر ولايتي به كوشش انتشارات سروش و با همكاري بنياد دانشنامه بزرگ فارسي با بهاي 450 هزار ريال منتشر شده و در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد.