شنيدستم كه اندر معدني تنگ سخن گفتند با هم گوهر و سنگ چنين پرسيد سنگ از لعل رخشان كه از تاب كه شد چهرت فروزان به نرمي گفت او را گوهر ناب جوابي خوب‌تر از در خوشاب از آن‌رو چهره‌ام را سرخ شد رنگ كه بس خونابه خوردم در دل سنگ استواري در برابر سختي‌ها، مهمترين پيام اولين شعر چاپ شده از كودكي 12 ساله است كه به پروين اعتصامي معروف است. او در اين شعر خود كه گوهر و سنگ نام دارد، از صبر و استقامت سنگ مثال زده و آن را مايه ياقوت شدن مي‌داند و در آخر به خود مي‌گويد اگر به دنبال گوهر شدن هستي بايد صبر پيشه كني. نگاهي به زندگي پروين اعتصامي نشان مي‌دهد او زني گزيده‌گوي و باوقار است كه علي‌رغم چهره متين و آرام، جسارتی ستودني داشت. پروين با قلم آتشين‌اش، همواره سعي مي‌كرد از حقوق انساني بخصوص حق زنان زمانه خود دفاع كند. كودكي با طبع شاعري «رخشنده اعتصامي» معروف به «پروين» شاعر بنام زن متعلق به قرن سيزدهم و چهاردهم هجري شمسي بود كه در اوان كودكي يعني سن هفت سالگي، قريحه شاعري‌اش شكوفا شد. استعداد خارق‌العاده او در سرودن شعر هميشه ستودني بود و باعث اظهار شگفتي ديگران از اين مايه نبوغ مي‌شد. «يوسف اعتصامي»، پدر پروين پس از مشاهده طبع شاعري دخترش، او را نزد محمدتقي بهار متخلص به ملك‌الشعراء برد. ملك‌الشعراء با شنيدن يك شعر از پروين هفت ساله چنان متحول شد كه گفت: پروين «ملكة الشعراء» است و مايه افتخار ايران خواهد شد. آثار برجاي مانده از دوران كودكي و نوجواني اين شاعر زن آذري‌زبان، گوياي آن است كه نهال شعرش از كودكي به برگ و بار نشست و در جواني بر زبان و ادبيات فارسي سايه گسترد و به جاودانگي رسيد. پدر پروين از بزرگان مشروطيت بود و از اديبان و نويسندگان طراز اول ايران معاصر به شمار مي‌رفت. مادر او نيز تحصيلات خود را در تبريز و تهران تكميل كرد و طبعي روان و خطي خوش داشت و برادرهايش هر كدام در مشاغلي از جمله روزنامه‌نگاري فعاليت داشتند. پروين در سال 1285 در خانواده‌اي اديب چشم به جهان گشود و ادب فارسي و عربي را از پدر آموخت و همواره سعي كرد حق انديشه‌هاي زن را به اثبات برساند. ارتقاي اجتماعي زنان زمانه پروين، همزمان با حكومت رضاشاه و زمانه آتش، خون و فرياد بود. آزادي، استقلال و حاكميت قانون راهي دراز در پيش داشت و ناامني بيداد مي‌كرد. در آن زمان، زنان كمتر فعاليت اجتماعي داشتند و برخي تنها در خانه ثروتمندان مشغول نگهداري فرزندان آنها و آموزش آداب معاشرت به آنها بودند، در حالي كه پروين نه تنها امتيازات برتري نسبت به زنان جامعه خود داشت بلكه مي‌كوشيد حق زنان را براي هميشه احيا كند. دكتر چاووشي اكبري مي‌گويد: تحصيلات علمي آن زمان محدود به مكتب‌خانه‌هاي قديمي بود كه تنها در آنجا قرآن قرائت مي‌شد. در آن روزگار زنان حق شركت در هيچ مجمع علمي را نداشتند ولي پروين در كنار پدرش علم آموخت و شايد بيشتر از آن هنر ادبيات را فرا گرفت. پروين به دين اسلام معتقد بود و افكارش نمادي از انديشه‌هاي فيلسوفانه بود و در اغلب شعرهايش از حقوق انساني دفاع مي‌كرد. قصيده اشك يتيم نمونه‌اي از جسارت پروين است كه اگرچه ديگران رضاشاه را قبله عالم مي‌ناميدند ولي پروين با شجاعتي بی نظیر، از حقوق زنان در اين شعر دفاع كرده است. روزي گذشت پادشهي از گذرگهي فرياد شوق بر سر هر كوي و بام خاست پرسيد زان ميانه يكي كودك فقير كه اين تابناك چيست كه بر تاج پادشاست آن يك جواب داد چه دانيم ما كه چيست پيداست آنقدر كه متاعي گرانبهاست نزديك رفت پيرزني كوژپشت و گفت: اين اشك ديده من و خون دل شماست ما را به رخت و چوب شباني فريفته است اين گرگ، سال‌هاست كه با گله آشناست پروين، به كجروان، سخن از راستي چه سود كو آنچنان كسي كه نرنجد ز حرف راست به گفته دكتر چاووشي، اشك يتيم نخستين شعري بود كه در رابطه با پادشاهي سروده شد و براي فرار از مزاحمت زمان داستان را به اعصار دور، به ايران عهد ساسانيان برده است. او در عين حال كه مدافع حقوق زنان بود، آزادي زن را به آن صورتي كه در زمان پهلوي رايج شده بود قبول نداشت و معتقد بود بايد مفهوم عالي زن و مادر معلوم شود و معني روحبخش اين دو كلمه كه مؤسس بقا و ارتقاي انسان است در جامعه پديدار شود. پس از اشعار و سروده‌هاي آزادي خواهانه پروين بود كه زن پس از قرن‌ها درماندگي توانست حق فكري و ادبي خود را به دست آورد و با كسب ارزش ذاتي خود و تحصيل علم از روزگار تاريك و اندوه‌خيز بيرون آمده و در دايره تعليم و تعلم، مردان زمان آينده را رشد دهند. دفاع از حقوق انسان پروين در حقيقت معلم بزرگ اخلاق بود كه با استواري بر دين خود، درس بزرگي به زنان ايراني در قيد حجاب مي‌داد. او عشقي روحاني داشت و در هر يك از قصايدش مدافع انسانيت بود. به گفته دكتر چاووشي، پروين يك مسلمان واقعي بود و زن را هنگامي سربلند مي‌دانست كه مطابق با شرع اسلام ازدواج كند و مادر شود. به همين دليل بود كه وقتي در سن 28سالگي به صلاحديد پدر با پسرعمويش كه مردي غرب‌زده بود ازدواج كرد متوجه شد كه زندگي مشترك با اين مرد و عقايد وي حكم مي‌كند كه در مجالس مشترك زن و مرد و آن هم با لباس‌هاي نامناسب شركت كند، از اين روي زندگي مشتركش تنها شش ماه دوام آورد و او پس از جدايي به خانه پدر برگشت و تا آخر عمر ازدواج نكرد. جايگاه خانواده پروين اگرچه مدت زمان كوتاهي خانواده تشكيل داد و فرزندي نداشت ولي نگاه عميق او نسبت به خانواده در اشعارش موج مي‌زند. او خانواده را جامعه‌اي كوچك و مقدس مي‌داند كه قانون اطاعت از هدايت‌هاي پدر و مادر در آن اجتماع كوچك ضروري و لازم‌الاجرا است. به اعتقاد دكتر چاووشي، پروين 300 سال زودتر از زمانه خود به دنيا آمده و چراغ انديشه‌هايش هميشه مردان و زنان را هدايت كرده و مي‌كند. در نظر پروين، مادر موجودي مقدس و قابل ستايش است كه متأسفانه فرهنگ منحط غرب در ايران و آزادي‌هايي در قالب بي‌بند و باري از ارزش حقيقي آن كاسته است. او رفتار زن و شوهر را سرمشقي براي فرزندان مي‌دانست و با سرودن اشعاري با اين مضامين مردم را در امر تعليم و تربيت ياري مي‌كرد. به اعتقاد وي، مرد آيينه‌اي است كه زن رفتار خود را در او مي‌بيند بنابراين زن به واسطه علاقه‌اش به شوهر بايد صفات نيكو را هر چه بيشتر در خود پرورش دهد. پروين جدايي از همسر را با خونسردي و متانت پشت سرگذاشت و تا پايان عمر از آن ماجرا سخني بر زبان نياورد ولي در ديوانش قصيده‌اي در رابطه با دوران زندگي مشترك نيز سرود و آن را سرمشق ديگران قرار داد. از نگاهي ديگر، تاريخچه اشعار پروين بيانگر آن است كه اكثر شعرهاي او مناظره دو موضوع متضاد است كه حق و ناحق با هم مبارزه مي‌كنند و در پايان حق ناحق را شكست مي‌دهد. يكي از زيباترين قصايدش، شعري است كه براي سنگ قبر خود سرود و اين شعر بالاخره در سال 1320 وقتي كه شاعر بلندآوازه معاصر ايران بر اثر بيماري حصبه جان سپرد بر سنگ قبرش واقع در آرامگاه خانوادگي در حرم متبرك حضرت معصومه(س) حك شد تا به قول خودش آن‌كه خاك سيه بر بالين دارد اختر چرخ ادب پروين است. اگرچه او از روزگار چيزي جز تلخكامي و بي‌وفايي نديد ولي تا توانسته، سخن شيرين از خود بر جاي گذاشته است.
