كتاب تمدن هخامنشي كتابي جامع و كامل براي دانشجويان رشته باستان‌شناسي و تاريخ است. زنده ياد علي سامي معتقد است كه بناي شگرف تمدن امروزي جهان كه چشم‌ها را خيره كرده و انديشه‌ها را به خود واداشته روي پايه‌هاي استوار و شالوده‌هاي سنگين تمدن گذشته خاورميانه بنا شده و ايران نيز خود هنگامي درون آن و تا ديرگاهي كه به دوازده سده مي‌رسد، يعني از آغاز گسترش حوزه نفوذ ايران تا پيدايش اسلام، گردآورنده و نگاهبان و پخش كننده آن فرهنگ بوده است و دانش‌هاي جهان همه به پيشينه دانش‌هاي باستاني سومر، اكد، بابل، آشور، مصر، ايران، هند، يونان و روم پيوستگي دارد.

جلد نخست تمدن هخامنشي در يازده فصل تنظيم شده است. فصل نخست به تمدن هخامنشي، فصل دوم به نژاد آريايي، فصل سوم زبان در زمان هخامنشي را بررسي مي‌كند. فصل چهارم تاريخ پيدايش خط در ايران و خط ميخي پارسي و فصل پنجم به مراحل تحول خط و خطوط ساير كشورهاي قديم مي‌پردازد.

فصل ششم به كتيبه‌هاي هخامنشي، فصل هفتم به كوشش دو قرن دانشمندان اروپايي براي خواندن خطوط ميخي پارسي، فصل هشتم به خط آرامي در حوزه شاهنشاهي هخامنشي و فصل نهم به دانش هخامنشي مي‌پردازد. فصل دهم به آموزش و پرورش در زمان هخامنشي و فصل يازدهم نيز به كاوش‌هاي علمي باستان‌شناسان و دانشمندان اروپايي و ايراني مي‌پردازد. پايان‌بخش جلد نخست تمدن هخامنشي نيز تصاوير، منابع، مأخذ و نمايه آمده است و فهرست تصاوير نيز در ابتداي كتاب درج شده است.

جلد دوم تمدن ساساني در هشت فصل تنظيم شده است. فصل نخست مختصري از وضع فلات ايرات پيش از تشكيل پادشاهي مادها، فصل دوم به ماليات، خزاين، اشياء زرين و سيمين مي‌پردازد. فصل سوم سكه‌هاي هخامنشي را تحليل مي‌كند. فصل چهارم وضع اقتصادي و بازرگاني، فصل پنجم كشاورزي و دامداري در عهد هخامنشي، فصل ششم علوم فرهنگ را بررسي مي‌كند. فصل هفتم به قالي‌هاي زمان هخامنشي و فصل هشتم مهرهاي شاهان هخامنشي را بررسي مي‌كند.

به باور سامي مردمان باستاني اين آب و خاك، فرهنگ و هنر بسيار ارزنده‌اي داشته‌اند و با آن‌كه پيشامدها و دگرگوني‌هاي تاريخي و گردش روزگار بسياري از يودني‌هاي آن را از بين برده باز همان بخش‌ها و پاره‌هاي برجا مانده نمودار بارز و زيان‌دار آن فرهنگ شگرف است و از وجدان و مردانگي دور است كه ما از كوشش‌ها و فداكاري‌هاي نياكان خود بي‌خبر باشيم و سزاي كوششان را با نگهداري يادبودهايشان ادا نكنيم و وامي را كه از اين راه بر گردن ماست ادا نكنيم.

فرهنگ و هنر ايران كهن بسيار بيش از آن‌چه امروز مدارك آن در دست است، بوده و آن‌چه كه محققان نوشته و گردآورده‌اند تكه‌هايي از آن شكست و بست‌هاست كه ناهمواري‌هاي زمان و زد و خوردها و جنگ‌ها و آشفتگي‌ها بدان وارد ساخته و هر تكه‌اش را به جايي پراكنده است. 

به همين دليل پژوهندگان اين راه با محدود بودن مدارك و مأخذ، با دشواري‌هاي فراواني براي ترسيم هيأت و تركيب و طرح اين ظرف زيبا و جالب تمدن هخامنشي كه دگرگوني‌ها و آشفتگي‌ها آن را خرد ساخته روبه‌رو بوده‌اند.

دكتر علي‌اكبر سرفراز مدير گروه باستان‌شناسي سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاه‌ها (سمت) در مقدمه آورده است كه زنده‌ياد علي سامي علاوه بر كتاب‌هاي تمدن ساساني و تمدن هخامنشي قريب سي عنوان كتاب در زمينه فرهنگ و تمدن ايران‌زمين تأليف كرده است. وي علاوه بر ويژگي علمي، انساني خداباور با ايمان و اخلاص بود به طوري كه در نوشته‌هاي وي مي‌توان سجاياي اخلاقي، انساني و علمي را به وضوح درك كرد.

علي سامي در سال 1238 خورشيدي در شيراز در خانوده‌اي مذهبي ديده به جهان گشود و به دليل هوش سرشار و فطرت علم‌طلبي ذوق و علاقه بي‌شمار به تاريخ و فرهنگ اين سرزمين در سال 1310 در ابتدا به كسوت آموزگاري تاريخ مدارس شيراز درآمد و در سال 1313 به سرپرستي دانش‌سراي مقدماتي فارس منصوب شد. علاقه وي به آموزش و پژوهش موجب شد كه از سال 1318 تا 1340 عملا بر كاوش‌هاي باستان‌شناسي تخت جمشيد، پاسارگاد و اتلال باستاني مرودشت نظارت داشته باشد. 

متعاقب آن سرپرستي تحقيقات علمي تخت جمشيد و باستان‌شناسي فارس را بر عهده گرفت و در طول اين مدت ضمن همكاري با هيأت‌هاي حفاري متعدد، با پژوهشگران خارجي بي‌شماري به شناسايي و كاوش آثار باستاني پرداخت كه حاصل اين تلاش‌هاي مستمر، چاپ كتاب‌ها و مقالات متعددي در حوزه تاريخ و باستان‌شناسي ايران زمين است.

چاپ نخست مجموعه دو جلدي «تمدن هخامنشي» به قلم زنده‌ياد علي سامي با بهاي 7 هزار و 650 تومان به كوشش انتشارات سمت منتشر شده و در دسترس علاقه‌مندان به كتاب‌هاي تاريخي و باستان‌شناسي قرار دارد.