معرفت شناسي يا نظريه معرفت، يكي از شاخه هاي جذاب فلسفه است كه نقشي بنيادين در فلسفه معاصر ايفا كرده به مسائلي همچون ماهيت معرفت و امكان آن، انواع معرفت و اعتبار آنها، شكاكيت، توجيه و مسائلي اين چنين مي پردازد. يكي از مسائل عمده معرفت شناسي دين پرداختن به توجيه باورهاي ديني است. پس اگر فلسفه دين را كوششي براي تحليل و بررسي انتقادي باورهاي ديني تعريف كنيم، معرفت شناسي دين مي كوشد باورهاي ديني را بر پايه استدلال و اقامه برهان و دليل موجه سازد.
اگرچه اين شيوه تحليل، يا به تعبير ديگر الهيات عقلاني، مدافعان و منتقدان برجسته يي چون توماس آكويناس و ديويد هيوم داشته است. اگر بخواهيم در چارچوب اصطلاحات معرفت شناسي معاصر سخن بگوييم، پيش فرض اساسي الهيات عقلاني، پذيرفتن روايتي از مبناگرايي در ارزيابي معقوليت باورهاي ديني است كه بر پايه آن، از آنجا كه باورهاي ديني پايه نيستند، براي موجه شدن نياز به استدلال دارند؛ استدلالي كه مقدمات آن به باورهاي پايه منتج مي شود. اگرچه اين نوع استدلال نيز از سوي پيروان «معرفت شناسي اصلاح شده» - كه معتقدند هيچ دليل الزام آوري مبني بر اينكه باورهاي ديني در باب خدا، باورهاي غيرپايه باشند (آن گونه كه مدافعان و مخالفان الهيات طبيعي مي انديشند) نداريم، بلكه مي توان اين باورها يا دست كم برخي از آنها را باورهاي پايه دانست كه ذاتاً موجه اند و معقوليت شان وابسته به استدلال و برهان نيست- مورد انتقاد قرار مي گيرد.
با اين تفاسير، باور و باور داشتن در معرفت شناسي موضوع بحث هاي بسيار مهمي است. باور داشتن در كلي ترين تعبير، به گونه يي از ارتباط بين شخص و گزاره يي مانند P اطلاق مي شود. اگر چنين ارتباطي در كار نباشد، شخص با گزاره P هيچ نسبتي، يعني نسبتي كه در مطالعه معرفت مورد نظر است، ندارد. پس بنا بر شرط باور، خواهيم داشت؛ اگر S گزاره P را مي داند، پس S گزاره P را باور دارد.
اگرچه برخي از معرفت شناسان ترجيح مي دهند در تحليل معرفت، به جاي شرط باور از شرط پذيرش استفاده شود. براي مثال كيت لرر، معرفت شناس معاصر، از شاخص ترين مدافعان اين ايده است و اصرار دارد در معرفت، پذيرفتن گزاره P شرط است نه صرفاً باور داشتن گزاره P. زيرا او معتقد است پذيرفتن اخص از باور داشتن است.
افزون بر اين مي توان گفت باور يكي از سه مولفه سازنده معرفت است و بر اساس آن، باور شرط لازم براي معرفت به شمار مي آيد يعني معرفت بدون باور امكان تحقق ندارد. بنابراين اگر شناسنده، گزاره P را باور نداشته باشد، نمي توان گفت او گزاره P را مي داند.
مبناگرايان باورهاي ما را به دو دسته متمايز تقسيم مي كنند. ما از يك سو باورهايي داريم كه آنها را پذيرفته ايم چون باورهاي ديگرمان، قرينه يي براي تاييد آنهاست؛ اين باورها را مي توان باورهاي مستنتج ناميد. اما به نظر مي رسد باورهايي وجود دارند كه ما آنها را بدون تمسك به ساير باورهايمان پذيرفته ايم، اينها باورهاي پايه ما هستند و پايه و مبنايي فراهم مي آورند كه كل ساختمان باورها و معرفت ما نهايتاً بر آن مبتني است.
حال ممكن است اين پرسش بنيادين براي شما پيش بيايد كه اساساً باور چيست؟ به نظر مي رسد سه گروه اصلي از نظريه ها در باب چيستي باور، عبارت است از؛ الف- نظريه هاي معطوف به متعلق باور ب- نظريه هاي معطوف به رفتار باورنده و ج- نظريه هاي حذف انگارانه.
در نوع الف- باور تنها يكي از حالات ذهني آدمي است كه متعلق آن گزاره است. يعني شخصي كه باور دارد (باورنده) داراي حالت ذهني ويژه يي است و اين حالت ذهني ويژه در باورنده مرتبط با متعلق باور است و اين باور داشتن دربردارنده گونه يي از تصديق درباره متعلق باور است.
در نوع ب- باور گونه يي از استعداد در باورنده است كه بر اساس آن رفتار ويژه يي از او سر مي زند؛ به همين دليل اين دسته از نظريه ها به نظريه استعدادي مشهورند.
در نوع ج- لب سخن اين است كه پذيرفتن اوضاع ذهني به عنوان امور واقعي نتيجه نوعي ساده نگري است.
براي جلوگيري از اطاله كلام، بحث مبسوط در اين باره در مقدمه مترجم آمده است و مي توان به آن رجوع كرد.
اما در مورد صدق باورهاي ديني بايد بگويم از نظر نويسنده، مهم ترين پرسشي كه براي بسياري از باورهاي ديني مي توان طرح كرد اين است كه «آيا اين باور صادق است؟»، اگرچه او مستقيماً درباره صدق اين باورها بحث زيادي نمي كند. به عبارت ديگر اين ادعا كه برخي قضيه خاصي را مي دانند نمي تواند صادق باشد مگر آنكه قضيه يي كه ادعاي دانستن آن شده نيز صادق باشد. اين يكي از تفاوت هاي باور و معرفت است. بنابراين مي توان گفت مفهوم معرفت مشتمل بر مفهوم باور و عناصر ديگري از جمله صدق است. به بيان ديگر، قضيه يي مفروض صادق است، اگر و فقط اگر حالتي كه آن قضيه حقيقت داشتن آن را بيان مي كند در واقع حقيقت داشته باشد. و قضيه يي مفروض كاذب است، اگر و فقط اگر صادق نباشد. از اين رو، قضيه «خدا وجود دارد» در صورتي صادق است كه خدا وجود داشته باشد و اگر خدا وجود نمي داشت اين قضيه كاذب بود. بايد توجه داشت اين نوع تحليل از سوي مورودوس، تفسيري از معناي «صادق» است، نه راهكاري براي كشف اينكه قضيه يي مفروض در واقع صادق است.
اغلب فيلسوفان بر اين مدعا هستند كه تفاوتي ديگر نيز ميان معرفت و باور وجود دارد؛ تفاوتي كه به داشتن «براهين» مربوط مي شود. درباره يك فرد، صرف نظر از اينكه چه دليلي ممكن است براي P داشته باشد و در واقع صرف نظر از اينكه اصلاً دليلي بر آن داشته باشد، شايد به درستي بتوان گفت P را باور دارد؛ اما تا دليل كافي نداشته باشد نمي توان گفت P را مي داند. بنابراين قضيه يي مانند « N مي داند كه P» مستلزم آن است كه « N دليل معقولي براي باور كردن P» دارد.
جرج آي. مورودوس استاد بازنشسته ممتاز دانشگاه ميشيگان امريكاست. آراي او در مقام يك فيلسوف دين از اعتبار زيادي در ميان محققان در سرتاسر جهان برخوردار است و عموماً در كنار فيلسوفان دين بزرگي چون ويليام پي. آلستون و الوين پلنتينجا قرار مي گيرد. افزون بر كتاب باور به خدا كه چندي پيش از سوي نشر علم روانه بازار شد، او كتاب هاي مهم ديگري نيز دارد كه از جمله مهم ترين آنها «وحي در باور ديني» است كه به همين قلم در دست ترجمه است. مورودوس زماني رئيس انجمن فلسفه دين امريكا بوده و به عنوان سردبير نيز با مجلات امريكن فيلوسوفيكال كوارترلي، فيت اند فيلوسوفي و رفورمد ژورنال همكاري داشته است.
به جرات مي توان گفت اين اثر نسبتاً كم حجم اما بسيار موشكافانه و عميق، اگر نگوييم مهم ترين، يكي از جدي ترين آثاري است كه از منظر معرفت شناسانه به تحقيق درباره صدق باورهاي ديني مي پردازد.
مورودوس معتقد است برخي مفاهيم قضيه يي از جمله مفهوم «معرفت»، مفاهيمي دوبعدي اند، يعني هم واجد جنبه ذهني اند و مضموني روانشناختي دارند و هم واجد بعد عيني اند و مضموني غيرروانشناختي دارند. ادعاي اصلي و مهم مورودوس اين است كه برهان نيز به مثابه مفهومي قضيه يي، از چنين خصلتي برخوردار است. اين نوع نگاه هرچند بي سابقه نيست اما بسيار ارزشمند است، چرا كه سبب مي شود يك متدين انتظار خويش را از براهين اقامه شده بر له باورهاي ديني به درستي و به صورت واقع بينانه سامان دهد. او معتقد است معرفت به چيستي برهان شايد با توان تشخيص برهان كاملاً يكي نباشد، هرچند ممكن است به تشخيص آن كمك كند. براي مثال من (از لحاظ نظري) مي دانم كه پيرترين شهروند حال حاضر تهران يا ايران بودن به چه معناست اما قادر نيستم چنين فردي را به شيوه قابل اعتمادي تشخيص دهم. در نتيجه من قادر به اين ادعا هستم كه يكي از كشاورزان قوم شاهسوند پيرترين انساني است كه اكنون در ايران زندگي مي كند؛ اما در جايگاهي نيستم كه صدق اين ادعا را بدانم. بنابراين ممكن است كسي، در حالي كه قادر نيست تعيين كند كه آيا تلاشي ويژه به واقع يك برهان است، به چيستي برهان معرفت داشته باشد.
كتاب مشتمل بر فصول پنج گانه زير است؛ پرسش هاي معرفت شناختي، براهين وجود خدا، تجربه خدا، مساله شر و خلاصه مباحث. گفتيم كه سوالاتي مانند «شما از كجا مي دانيد كه P» نشان دهنده علايق معرفت شناختي اند. در فصل نخست، نويسنده اين پرسش ها را به تفصيل بحث كرده و زمينه يي براي مباحث بعد مهيا مي كند. در فصل دوم با توجه به استدلال ها، به ويژه براهين وجود خدا، به تلاش هاي صورت گرفته جهت پاسخ به اين پرسش ها، آن گاه كه دربرگيرنده باورهاي ديني اند، مي پردازد. فصل سوم از تلاش ديگري براي پاسخ به پرسش هاي معرفت شناختي بر اساس تجربه و وحي
- به صورت نوع ويژه يي از تجربه - بحث مي كند. فصل چهارم به ابعاد معرفت شناختي مساله شر كه اغلب به صورت برهاني بر ضد عقايد ديني ويژه يي بسط يافته است، مي پردازد. فصل پنجم مطالب اصلي كتاب و مهم ترين دستاوردهاي آن را بيان مي كند.
مورودوس در اين بخش از فعاليت هاي معرفتي شخص محور و محتوامحور سخن به ميان مي آورد. پيشتر يادآور شديم كه به زعم او، برهان مفهومي دوبعدي است، يعني در كنار جنبه عيني از جنبه ذهني برخوردار است. دليل اين امر اين است كه يكي از شرايط برهان اين است كه صدق آن معلوم باشد و اين امر مفهومي ذهني است، زيرا مي توان پرسش براي چه كسي را درباره آن مطرح كرد. از اين رو مي گويد مفاهيم ذهني مشمول احكامي از جمله «شخص محور» بودن هستند و بر حسب تنوع اشخاص تنوع مي يابند. پس نتيجه مي گيريم كه برهان نيز مقوله يي وابسته به شخص است و از اين رو نمي توان استدلال مفروض را به صورت مطلق يك برهان ناميد، بلكه بايد گفت براي چه كسي برهان است.
او همچنين معتقد است مجموعه كاملي از دعاوي معرفت شناختي امكان ندارد بدون استفاده از مفاهيم ذهني، مانند باور و مفاهيم عيني، مانند صدق طرح شود. مورودوس بر اين باور است كه بخش زيادي از پيچيدگي مباحث معرفت شناختي ناشي از ناكامي در تشخيص ويژگي دوبعدي بودن مفاهيم اصلي معرفت شناختي است.
وي همچنين از فرعي بودن احكام معرفت شناختي سخن به ميان مي آورد، چرا كه معتقد است در نتيجه جهت گيري دوگانه فعاليت هاي معرفتي، نمي توان بسياري از احكام را درباره اين فعاليت ها به نحو درستي مستقل از احكام متناظر درباره موضوعات اساسي مربوط صادر كرد. به طور مشخص، احكام سلبي درباره فعاليت هاي معرفتي گاه مستقل از احكام اساسي امكان دارد ولي احكام ايجابي درباره اين فعاليت ها بدون تعهدات قبلي يا همزمان، درباره موضوعات اساسي امكان پذير نيست. بنابراين مثلاً ما صرفاً بر اين اساس كه N قانع نشده است، مي توانيم حكم كنيم كسي موفق نشده است وجود خدا را براي N اثبات كند؛ اما صرفاً بر اساس اينكه M قانع شده است، نمي توانيم حكم كنيم كسي موفق شده است وجود خدا را براي M اثبات كند، بلكه بايد همچنين تعيين كنيم خدا واقعاً وجود دارد.
اين كتاب متخصص را به بازبيني در آنچه مي داند وادار مي كند، چرا كه افق هاي نويي را مي گشايد كه تاكنون در زبان فارسي، چه تاليف و چه ترجمه، كمتر مباحثي به اين دقت و عمق اما بدون مغلق نويسي آمده و از سوي ديگر دست دانشجويان را مي گيرد و پا به پاي او به روشني توضيح مي دهد براي آنكه به صدق باورهاي ديني پي ببريم، از چه روش هايي استفاده كنيم. چرا كه نويسنده ژرف كاوانه به پيوند عميق سه مولفه استدلال، تجربه و قرينه مي پردازد و معتقد است استنتاج از داده ها و مقدمات، دريافت يك تجربه و ارزيابي قرائن و شواهد در حيات يك انسان خردمند، فعاليت هاي منفرد نيستند بلكه در تمام كوشش هاي خويش در جهت كسب معرفت، همه اين روش ها را به كار مي گيريم. بر اين اساس، ادله مويد يك باور ممكن است بافت پيچيده و گسترده يي از تجربه، استنتاج و گواهي قرائن را تشكيل دهد. توجه دقيق به اين حقيقت، به ما كمك مي كند در ارزيابي باورها - از جمله باورهاي ديني - بافت مذكور را چندان ساده تصور نكنيم. كوتاه سخن اينكه او استدلال مي كند اثبات باورهاي ديني و جهان بيني ها، لزوماً به معناي اقامه دلايلي كه همگان را قانع مي كند يا بايد قانع كند (به معناي مورد نظر عقل گرايي حداكثري)، نيست.
هر چند مقدمه بسيار مفصل 100 صفحه يي خواننده را دچار مشكل مي كند اما شايد بتوان گفت مسعود خيرخواه در مقام مترجم در اين مقدمه خواننده را بيشتر درگير بحث مي كند تا اين كه دافعه ايجاد كند. ضمن اينكه اين مقدمه حاوي نكات تازه يي است كه محل بحث قرار مي گيرد.
