|
 نسخه‌شناسي پزشكي، بيانگر قدمت تاريخ كهن ايران است
دايره‌المعارف «گزيده تصاوير تاريخ پزشكي اسلام و ايران» بيانگر قدمت تاريخ پزشكي دوره ايران اسلامي است كه تصاوير آن از نظر كتاب‌شناختي و نسخه‌شناسي ميتواند اطلاعات ارزشمندي را به خوانندگان علم پزشكي دوره باستان و دوره اسلامي منتقل كند._
دكتر «فريد قاسملو» با بيان اين مطلب به خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، گفت: «دايره‌المعارف پزشكي اسلام و ايران دانشنامه‌اي تخصصي است و كوشش اصلي در توليد و تدوين اين دايره‌المعارف، بهره‌گيري از اصول و ضوابط حاكم بر نگارش دانشنامه‌هاي معتبر جهاني بوده است.»
عضو گروه طب اسلامي-سنتي فرهنگستان علوم پزشكي افزود: «براي رسيدن به اين مقصود پرداختن به پشتوانه‌هاي نظري، به منظور مستحكم كردن زيرساخت‌هاي آن، امري ضروري تلقي شده است.»
وي يادآور شد: «در دانشنامه‌نگاري به شيوه معمول و رايج در ايران به اين موضوع كمتر توجه شده و كمتر كتاب مرجعي وجود دارد كه پيش از انتشار اثر، اصول و ضوابط خود را به صورت كتاب عرضه كند و در معرض مطالعه و داوري صاحب‌نظران قرار دهد.»
مسوول شناسايي تصاوير اين كتاب گفت: «كتاب نخست «شيوه‌نامه» اين دايره‌المعارف بود كه در سال 1383 منتشر شد. در اين كتاب علاوه بر تهيه دستنامه، اصول و قواعد كلي طرح و بدنه دايره‌المعارف شامل اصول مدخل‌گزيني، نوع و اندازه مقالات و گردش كار توضيح داده شده است.»
وي به دومين اثر طرح دايره‌المعارف اشاره كرد و گفت: «دومين اثر مدخل‌نامه اين دايره‌المعارف بود كه در سال 1385 منتشر شد. در اين كتاب ابتدا سياست‌هاي مدخل‌گزيني، روش جمع‌آوري و دسته‌بندي مدخل‌هاي دايره‌المعارف پزشكي اسلام و ايران توضيح داده شده است.»
سر ويراستار تنظيم عكس‌ها و تصاوير اين كتاب خاطرنشان كرد: «دايره‌المعارف گزيده تصاوير تاريخ پزشكي اسلام و ايران سومين دستاورد اين دانشنامه است و به منظور تبيين سياست‌هاي تصويرسازي در اين اثر به نگارش درآمده است.»
وي افزود: «در اين اثر حدود 300 تصوير، در موضوع‌هاي مرتبط با تاريخ پزشكي درج شده است و به عبارتي اطلس تاريخي بخشي از پزشكي دوره اسلامي به حساب مي‌آيد.»
«قاسملو» به اهداف كلي انتشار اين كتاب اشاره كرد و گفت: «در انتشار اين كتاب دو هدف كلي در نظر بوده است. نخست، پديد آمدن بستري براي بحث‌هاي نظري در ضرورت به كارگيري تصوير در دايره‌المعارف‌هاي مختلف از جمله دايره‌المعارف پزشكي اسلام و ايران و دوم عرضه كردن اطلسي مختصر از تصاوير مربوط به تاريخ پزشكي دوره اسلامي كه در حقيقت گام نخست تنظيم بانك اطلاعاتي تصوير دايره‌المعارف پزشكي اسلام و ايران به شمار مي‌آيد.»
وي به مبناي اولويت‌ها براي انتشار اين مجموعه اشاره كرد و گفت: «پديدآوردن بستري براي طرح مباني نظري ورود تصوير به دايره‌المعارف پزشكي اسلام و ايران، كوششي براي خلق مجموعه‌اي حاوي بخشي از اطلس تاريخ پزشكي ايران و اسلام، توجه به عناصر زيبايي‌شناختي و غلبه اين عناصر بر نكات نسخه‌شناختي در انتخاب نسخه‌هاي خطي از مبناي اصلي انتشار اين مجموعه است.»
اين محقق و پژوهشگر در ادامه سخنانش گفت: «توجه به كاركرد عناصر زيبايي‌شناختي و اطلاع‌رساني در متن دايره‌المعارف، توجه به سنت شمايل‌نگاري پزشكي چه در جهان اسلام و چه در خارج از آن با محوريت پزشكان دوره اسلامي، توجه به وجود سنت قوي ترجمه آثار پزشكي دوره اسلامي به زبان‌هاي اروپايي، توجه به وجود عكس‌هاي پزشكي پس از ورود صنعت عكاسي به ايران و توجه به وجود بسياري از ابزار پزشكي در موزه‌هاي ايران از جمله اولويت‌هاي ديگر براي انتشار اين مجموعه است.»
وي افزود: «تأثير پزشكان ايراني و اسلامي در پزشكي غرب و اروپا از طريق ترجمه‌هاي آثار آنان به زبان لاتين صورت گرفته است. امروزه نيز متون چاپ شده بسياري از آثار پزشكان ايراني و اسلامي در اروپا وجود دارد و بيشترين آثار ترجمه شده متعلق به كساني چون رازي، ابن‌سينا، ابن ماسويه است و بين اين آثار «قانون» بيش از همه به زبان لاتين ترجمه و به چاپ رسيده است.»
مسوول نهايي جمع‌آوري تصاوير و تنظيم متن نهايي كتاب خاطرنشان كرد: «كوشش پديدآورندگان اين كتاب تهيه و انتشار تصاويري بوده است كه هر يك قدمت تاريخ پزشكي دوره اسلامي را نشان مي‌دهد. به همين دليل آثار از موضوعيت خاصي پيروي نمي‌كند.»
وي افزود: «وجود گنجينه‌هاي متعددي از عكس‌هاي دوره قاجار كه كل آن‌ها بيش از چند ده هزار قطعه است و در ميان آن تصاوير مربوط به پزشكي ايران، از جمله تصاوير پزشكان، بيمارستان‌ها و امور پزشكي نيز فراوان است؛ حكايت از آن دارد كه مسايل پزشكي از موضوعات مورد توجه در ايران بوده است و اين مطلب ارتباط عميق دانش پزشكي را با عموم جامعه ايراني و ارتباط تنگاتنگ ايرانيان با پزشكان و موضوع پزشكي عيان مي‌كند.»
وي در ادامه صحبت‌هايش افزود: «مصور كردن كتاب‌ها، به ويژه كتاب‌هاي مرجع همچون دايره‌المعارف پزشكي اسلام و ايران، فرايندي نسبتا پيچيده و نيازمند بهره‌گيري از دانش و هنر است.»
وي به دسته نخست تصاوير كتاب اشاره كرد و گفت: «دسته نخست از تصاوير اين كتاب متعلق به كتاب‌هاي خطي مربوط به پزشكي دوره اسلامي است كه بسته به موقعيت، تصويري از صفحه نخست، پايان يا دروني آن‌ها آورده شده است. اين تصاوير هم از نظر كتاب‌شناختي و هم از نظر نسخه‌شناختي مي‌توانند اطلاعاتي را به خواننده منتقل كنند.»
اين پژوهشگر و محقق يادآور شد: «با جست‌وجو در كتاب‌هاي پزشكي درمي‌يابيم كه بجز موارد استثنا در بيشتر اين آثار كمتر از تصوير استفاده مي‌شده است و اين مطلب را از تصاوير مندرج در اين كتاب نيز مي‌توان دريافت. از معدود كتاب‌هايي كه از تصوير بهره گرفته‌اند كتاب «الحشائش ديوسكوريدس» در موضوع گياه داروشناسي است و كتاب «تشريح منصوري از ابن الياس شيرازي»در موضوع تشريح بدن انسان است.»
وي افزود: «نقاشي و نگارگري در موضوع پزشكي دوره اسلامي تنها به آثار پزشكي محدود نمي‌شود، بلكه ردپاي آن را در كتاب‌هايي با موضوعات ديگر كه تحت تأثير مكتب نگارگري بغداد يا اصفهان تصويرسازي شده‌اند نيز مي‌توان يافت. در اين آثار تصاويري از پزشكان و فنون مربوط به پزشكي دوره اسلامي به چشم مي‌خورد، به ويژه آنكه توجه به اين تصاوير در دوره تيموري به اوج خود مي‌رسد.»
اين سرويراستار يادآور شد: «برخي تصاوير كه در آن‌ها ابزار پزشكي و مانند آن وجود دارد در زمره تصاوير پزشكي محسوب نمي‌شوند، زيرا موضوع اصلي آن‌ها چيزي جز پزشكي است نظير موضوع تصوير صحنه نابينا كردن هرمزد پسر خسرو انوشيروان كه بر اساس روايت شاهنامه است و اين كار به وسيله گذاشتن داغ بر چشمان هرمز صورت مي‌گيرد. داغ كردن يكي از راه‌هاي درمان برخي بيماري‌ها در پزشكي دوره اسلامي بوده، اما گاهي از اين وسيله براي نابينا كردن افراد نيز استفاده مي‌شده است.»
وي افزود: «يكي از مهم‌ترين مينياتورهاي ايراني كه به پزشكي دوره اسلامي تعلق دارد زاده شدن رستم بر اساس روايت فردوسي است كه به تدبير سيمرغ هنگام زاده شدن رستم، پهلوي رودابه مادر رستم را شكافتند و رستم زاده شد. از اين مينياتور نمونه‌هاي متعددي در شاهنامه‌هاي مصور وجود دارد. فارغ از جنبه اسطوره‌اي حماسي اين روايت فردوسي كه منشا توليد اين مينياتور شده است و طبيعتا نمي‌تواند سندي بر رواج سزارين تلقي شود، اما در خود مينياتور نكته‌اي وجود دارد كه ميتواند بيننده علاقه‌مند به مصورسازي پزشكي دوره اسلامي را به تأمل وادارد.»
وي در ادامه سخنانش گفت: «يكي از مهم‌ترين مجموعه‌هاي عكس‌هاي قديمي در ايران متعلق به كتابخانه كاخ گلستان است. در ميان آلبوم‌هاي اين كتابخانه آلبوم‌هايي وجود دارد كه يا عكس‌هاي آن اختصاصا در موضوع پزشكي است يا در موضوع پزشكي است، اما در لابه‌لاي آن‌ها تصويري از پزشكان يا موقعيت‌هاي پزشكي به دست مي‌آيد.»
«قاسملو» به نمونه‌اي از اين آلبوم‌ها اشاره كرد و گفت: «از جمله اين آلبوم‌ها مجموعه‌اي است كه به مناسبت افتتاح بيمارستان احمديه تهران در زمان سلطنت احمدشاه قاجار تهيه شده است. در كنار بيمارستان احمديه تهران دواخانه نظامي احمديه تهران قرار داشته است. ابزار و ظرف دواها و كلا وسايل اين داروخانه امروز در محل موزه ملي تاريخ علوم پزشكي كشورمان نگه‌داري مي‌شود.»
«گزيده تصاوير تاريخ پزشكي اسلام و ايران» به كوشش فرهنگستان علوم پزشكي با پيشگفتار دكتر «ايرج فاضل» رييس فرهنگستان و زير نظر دكتر «علي‌اكبر ولايتي» رييس گروه طب اسلامي و طب سنتي فرهنگستان گردآوري و منتشر شده است.
| 
