|
 تیغ و ترمه و تغزل؛ همه در یك كتاب؟
چاپ دوم مجموعه شعر« تیغ و ترمه و تغزل»، مجموعه‌ای از غزل‌های حسین منزوی با تغییراتی به نسبت دیگر چاپ‌های این غزل‌ها، به تازگی به كوشش مهدی خطیبی توسط انتشارات آفرینش منتشر شد. به نظرمي رسد این مجموعه از مصادیق كتابسازی در حوزه شعر به حساب آيد._
مجموعه شعر «تیغ و ترمه و تغزل»، دربرگیرنده ۸۶ غزل، يك چهارپاره، ۸ رباعی و يك دو بیتی است.
مهدی خطیبی كه مسئولیت آماده‌سازی محتوایی این دفتر شعر را بر عهده داشته، در پیشگفتار كتاب می‌گوید: «این دفتر شعر كه من آن را «تیغ و ترمه و تغزل» نامیدم، در بر گیرنده شعرهای چاپ نشده شاعر در انتشارات آفرینش است. این تاكید از آن روست كه بگویم بیش‌تر این شعرها قبلا در دفتر‌های دیگر چاپ شده و باید یادآور شد كه پیش‌ترها تمامی شعرهای شاعر به انتشارات آفرینش واگذار شده بود و مسلما چاپ آنها پیگرد قانونی داشته است.»
وی می‌افزاید: «شاعر در بسیاری از شعرها دست برده و حتی تغییراتی داده است و این خود یاری بسیار می‌كند تا سیر تحول و دقت شاعر بازبینی، و از این راه به دوره‌های گوناگون ذوق زیبایی‌شناسی و سیر تجربه او پی برده شود.»
محمد فتحي، مدير نشر آفرينش نیز در مقدمه درباره نام كتاب نوشته است: نام «تيغ و ترمه و تغزل» را آقاي مهدي خطيبي به من پيشنهاد كرده بودند. من تمام شعر‌هايي را كه حسين منزوي به نشر آفرينش اهدا كرده بود، براي خطيبي فرستادم و او با دقت شعر‌هايي را كه چاپ كرده بوديم، جدا كرد و شعر هاي چاپ نشده را در هيات كتابي مستقل در اختيارم گذاشت. تمايز اين دفتر با ساير دفتر‌ها توضيحاتي است كه شاعر در پانوشت هر شعر ارايه داده است.»
آن چه مشخص نیست این است كه چرا باید بر كاری كه مهدی خطیبی بر این شعرها انجام داده، نام «تصحیح» گذاشت. «تصحیح» در ادب فارسی پروسه‌ای است كه تقریبا از صد سال پیش به شكل مدون و امروزی‌اش آغاز شده و عموما درباره متن‌هایی است كه چند نسخه خطی دارند. در این پروسه، نسخه‌ای به دلایلی از جمله قدمت یا هر نوع اعتبار دیگری كه دارد، به عنوان نسخه اصلی در نظر گرفته می‌شود و با مقابله متن آن با نسخه‌های دیگر (در اصطلاح: نسخه‌بدل‌ها)، بهترین ضبط‌های ممكن را در نسخه‌ای «تصحیح شده» به دست می‌دهند.
چرا باید گردآوری شعرهای منتشر شده و نشده شاعری معاصر، به فرض چند بار دست بردن شاعر درگذشته در آنها به منظور صیقل دادن‌شان كه مشخص نیست درباره هر غزل تا چه حد صورت گرفته، نام «تصحیح» به خود بگیرد؟ پاسخ این پرسش در این كتاب مشخص نیست. این همه در حالی است كه منزوی خود از دقیق‌ترین شاعران نسبت به كار خود بود و هر جا در غزلی تغییری می‌داد، معمولا در چاپ‌های بعد، در پیشگفتار، به این امر اشاره می‌كرد.
خطیبی كه به ادعای خود، نقش مصحح این غزل‌ها را بر عهده داشته است، در مقدمه‌اش بر كتاب، از آن چه «سكوت در حوزه ژورنالیسم» خوانده گلایه كرده، و ادامه داده است: «دیری است كه ژورنالیسم ایرانی در بند دسته و گروه گرفتار شده است. شعار اصلی‌اش این است: با ما باش تا تایید شوی و بی ما باش تا تقبیح شوی؛ و در این میان، آن كه نه با آنها باشد نه بی آنها، در چاه سكوتی ژرف گرفتار می‌شود. اما بی گمان اين ره به جایی نمی‌برد چرا كه به تعبیر شاعر: سكوت سرشار از ناگفته‌هاست. آنچه با كوشش و تلاش و صدق و راستی عرضه شود، بی گمان خواننده خود را می‌یابد...»
گویا مسئله از آن جا آغاز می‌شود كه شاید (و ما از صحت و سقم آن بی اطلاعیم) حسین منزوی دفتری یا دفترهایی یا جزوه‌ای از غزل‌های خود را در سالیان گذشته به انتشارات آفرینش داده باشد. ولی در عین حال، بسیاری از این غزل‌ها، پیش یا پس از چاپ‌شان در این موسسه انتشاراتی، به هر دلیل، در چاپ‌های دیگری كه از غزل‌های منزوی شده، آمده‌اند. شكل برخی ابیات چاپ شده این غزل‌ها در آن چاپ‌های دیگر، بعضا تفاوت‌هایی گاه مهم با ضبط آن ابیات در نسخه فعلی انتشارات آفرینش دارند كه خطیبی به آنها در پانوشت‌ها اشاره كرده است.
ولی مشكل آن جاست كه به نظر می‌رسد شكل دیگر این بیت‌ها كه در آن چاپ‌های دیگر آمده، عموما شكل نهایی شده و بهتری از بیت‌ها هستند. بدین معنا كه منزوی یا شكل اولیه و صیقل نخورده غزل‌ها را پس از چاپ شكل نهایی‌شان در موسسات انتشارات دیگر به انتشارات آفرینش داده بوده، یا پس از مدتی، در آن غزل‌ها در چاپ‌های دیگر تجدید نظر كرده است.
نمونه‌اش، این بیت بسیار مشهور در غزلی به مطلع «ز باغ پیرهنت چون دریچه‌ها وا شد/ بهشت گم شده پشت دریچه پیدا شد». بیت دوم در چاپ انتشارات آفرینش این‌گونه ضبط شده: «رها ز هول زمستان آن سوی شیشه/ گلی به نام تو در بازوان من وا شد». بیت دوم این غزل همان طور كه خطیبی هم در پانوشت آورده، در مجموعه «با عشق در حوالی فاجعه» این گونه آمده: «رها ز سلطه‌ی پاییز در بهار اتاق/ ...». این ضبط اخیر تا جایی كه صاحب این قلم می‌داند، نزد اهالی شعر و دوست‌داران شعر منزوی كاملا مشهور است و ضبط انتشارات آفرینش را خود، در هیچ جا، به یاد نمی آورد.
ضمن آن كه به لحاظ مولفه‌های شعری، تضادی كه در ضبط اخیر بین «بهار» و «پاییز» بارور شده، و ذكر نشدن پاییز بودن «بیرون اتاق» در برابر بهار بودن «درون اتاق» و كشف آن را به عهده خواننده گذاشتن، ضبط مشهور را كاملا بر حق و صیقل خورده ضبط انتشارات آفرینش جلوه می‌دهد. آوردن ضبطی سست و فراموش شده(به فرض آن كه به راستی سروده منزوی باشد) و مقایسه‌اش با ضبط مشهور در پانوشت، به معنای تصحیح نیست و خود منزوی پس از دست‌یافتن به بهترین شكل یك بیت و متحمل شدن زحمات بسیار برای كشف آن شكل نهایی، بسیار بعید است كه به انتشار شكل اولیه و سست آن بیت (به هر بهانه‌ای) راضی بوده باشد. تصحیح باید به منظور رسیدن به بهترین ضبط ممكن صورت بگیرد؛ نه سست‌ترین ضبط.
نمونه‌ای از غزلی دیگر: در غزلی به مطلع «شب است و در شب من خوش‌نشینی‌ات زیباست/ به بوسه از لب من خوشه‌چینی‌ات زیباست»، بیتی هست كه در مجموعه «با عشق در حوالی فاجعه» این‌گونه آمده: «به لطف آن تن زیبای پارسی است اگر/ به چشمم این همه دیبای چینی‌ات زیباست».
خطیبی با تذكر تفاوت این ضبط با ضبطی كه در دست دارد، بیت مزبور را این‌گونه آورده: «به این لطیف، این تن رعنای پارسی است، اگر/ به دیده، جامه‌ی دیبای چینی‌ات زیباست».
دیگر اصلا نیازی به اقامه دلیل بدیعی و بیانی نیست. شكی نیست كه همه دوست‌داران منزوی در مواجهه با چنین ضبطی از یكی از مشهورترین بیت‌های منزوی، نوعی شوك را تجربه می‌كنند. روانی و سلاست ضبط مشهور كجا و این ضبط ضعیف و سست كجا؟ خطیبی فایده مواجه شدن مخاطب با این تغییرات را، آشنایی او با نوع تحول ذوق زیبایی‌شناسی منزوی در طول دوران غزل‌سرایی‌اش می‌داند.
خطیبی گلایه می‌كند كه «ژورنالیسم ایرانی» با «زحمات» او با «سكوت» مواجه شده است. بحث ژورنالیسم ایرانی بحث دیگری است؛ باید دید زحمات ایشان چه بوده و چیست؟
«تیغ و ترمه و تغزل» در شمارگان۲۰۰۰ نسخه و قیمت ۳۵۰۰ تومان در ۲۱۸ صفحه توسط انتشارات آفرینش به بازار كتاب ایران عرضه شده است.
ايبنا / حامد هاتف
| 
