ابوجعفر محمد بن حسن طوسي، فقيه، رجالي، مفسر، اديب، متكلم و در يك كلام محقق بزرگ شيعه كه وي را «شيخ‌الطائفه» لقب داده‌اند، در ماه رمضان سال 385 هجري قمري به دنيا آمد. از شواهد و قرائن بر مي‌آيد كه او در منطقه طوس خراسان متولد شده و در همان شهر مقدمات علوم را فرا گرفته است. در آن دوران با توجه به حاكميت آل‌بويه بر سرزمين ايران وحمايت آنان از علما و دانشمندان، حوزه‌هاي متعددي در شهرهاي مختلف ايران از جمله قم، ري، مشهد، نيشابور، همدان و... داير بوده است، اما مشخص نيست كه آيا شيخ طوسي از اين حوزه‌ها و دانشمندان ايران توانسته بهره گيرد يا خير.

 به گفته علامه حلي، مرحوم شيخ طوسي در سال 408 هجري قمري يعني در سن 23 سالگي براي تكميل معلومات و دانش خود عازم بغداد شد و از اين دوره بود كه شخصيت شيخ، در سايه ترقي روزافزوني كه به دست آورد، بتدريج شناخته و مطرح شد. شيخ طوسي حدود 40 سال يعني تا سال 448 يا 449 در بغداد زندگي كرد و پس از بغداد به نجف مهاجرت كرد و حوزه علميه اين شهر را پايه‌گذاري نمود. شيخ طي دوره‌اي كه در بغداد حضور داشت توانست از محضر بزرگاني چون شيخ مفيد، ابوعبدالله حسين بن عبيدالله غضائري، ابوعبدالله احمد بن عبدالواحد بن احمد بزاز معروف به ابن‌الحاشر يا ابن عبدون، ابوالحسين علي بن احمد بن محمد بن ابي جيد و ابن صلت اهوازي كه همگي از علماي برجسته شيعه در آن عصر محسوب مي‌شدند، استفاده كند و در پرتو استعداد و نبوغ ذاتي خود اعتماد آنان را به خود جلب كند به گونه‌اي كه تمام آثار اين مشايخ را از طريق سماع و قرائت يا اجازه روايت كند.

در بدو ورود شيخ طوسي به بغداد، رياست مذهب اماميه در اختيار شيخ مفيد قرار داشت. او علاوه بر علم كلام در ساير رشته‌هاي ديني همچون فقه، تاريخ، حديث و... استادي بلامنازع به شمار مي‌رفت و شيخ طوسي توانست از محضر اين عالم بزرگ بهره‌مند شود.

شيخ طوسي علاوه بر اين مشايخ و اساتيد توانست مدت زيادي از محضر سيد مرتضي استفاده كند و از خواص شاگردان او به شمار رود. وي در محضر اين دانشمند بيشتر در زمينه‌هاي فقه، كلام، اصول و ادبيات به تحصيل پرداخت. هر يك از شخصيت‌هاي ياد شده به نحوي در ساختار شخصيت شيخ طوسي موثر بوده‌اند، اما به دليل شرايطي كه در آن زمان بر حوزه شيعه حاكم بود، شيخ مجبور شد تا سبك و سيره جديدي در پيش گيرد كه در پرتو آن بتواند بر بسياري از اختلافات و تشتتات غالب شود. ملاحظه دقيق آثار و تاليفات شيخ مي‌تواند تاحدودي در شناخت اين سيره مفيد باشد.

مرحوم شيخ طوسي در ميان دانشمندان شيعه، شخصي پر كار و كثير التاليف بوده است و كتابشناس معاصر او يعني نجاشي در كتاب خود، 23كتاب از كتاب‌هاي وي را نام مي‌برد. شيخ طوسي خود به 41كتاب از مولفاتش اشاره كرده است و در عين حال مصادر ديگر آثار وي را تا 50 كتاب ذكر كرده‌اند. با نگاه به تاليفات شيخ طوسي روشن مي‌شود كه اين دانشمند در مقام يك منجي و چاره گر به تاليف آثار خود اقدام كرده و همه جا در نگارش كتاب‌هاي خود، پاسداري از مذهب شيعه و رفع تناقض از چهره آن را وجهه همت خويش قرار داده است. وي پس از گذشت مدت كوتاهي از اقامت خود در بغداد به كار تحقيق و نگارش روي آورد و از جمله تاليف كتاب «تهذيب الاحكام» را در حيات استاد خود شيخ مفيد آغاز نمود. علاوه بر حديث، وي در رشته‌هاي ديگر از جمله فقه، تفسير، رجال و كلام هم به تاليف كتب و خلق آثاري دست زد و كتاب‌هاي او بسرعت مورد تكثير و استفاده طالبان علوم قرار گرفت. چنان‌كه روشن است، دو كتاب از كتب اربعه حديث يعني تهذيب و استبصار و دو كتاب از كتب اربعه رجال يعني فهرست و رجال، از آثار اين دانشمند هستند. او در تفسير قرآن كتاب تبيان، در فقه كتب نهايه، مبسوط و خلاف، و رشته كلام كتب تلخيص الشافي، المفصح و الغيبه، در حديث كتب تهذيب، استبصار وامالي و در رشته رجال، كتب رجال، فهرست و اختيار الرجال را به نگارش در آورد و اينها همه قسمتي از آثار گرانقدر وي را تشكيل مي‌دهد. از اين رو شيخ طوسي موقعيت بي‌نظيري در ميان دانشمندان شيعه پيدا كرد و چنان‌كه گفته‌اند، او مهم‌ترين حلقه‌اي است كه طبقه متقدمان را به طبقه متاخران وصل مي‌كند.

شيخ طوسي با هجرت به نجف و تاسيس حوزه علميه اين شهر، پس از عمري تلاش مستمر و خستگي‌ناپذير كه حاصل آن تربيت شاگردان بي‌شمار و خلق آثار متعدد در همه شعب علوم اسلامي بود، سرانجام در سال 460 هجري يعني در 75سالگي دعوت حق را لبيك گفت و طبق وصيت خود، در منزل مسكوني‌اش در نجف اشرف به خاك سپرده شد.

روزنامه جام جم

حامد علي اكبرزاده