|
تعريف رمان عامه پسند
مي توان ميان رمان هاي(novels) نخبه و تخصصي، رمان هاي جدي و رمان هاي عامه پسند تمايز گذاشت. اما تمايز اساسي ميان عامه پسند و والا (high)(شامل جدي و نخبه) است. از واژه عامه پسند ( popular ) تعاريف متعددي در دست است. اما شايد بهتر باشد براي تعريف عامه پسند از ويژگي هاي آن استفاده كنيم . از آنجا كه در ايران ما عمدتا شاهد تاليف رمان عامه پسند عاشقانه هستيم، فقط به ويژگي ها ي رمان هاي عامه پسند عاشقانه اشاره ميكنيم .
- مضامين آنها دروني ، احساسي - خانوادگي است . يعني حول زندگي خانوادگي افراد به خصوص زنان وافراد خانواده ي آن ها ميگردد .
- جهان بيني ساده: خير و شر مطلق . شخصيت ها يا خوب هستند يا بد . شخصيت خاكستري همانطور كه در دنياي واقعي وجود دارد، در اين داستان ها كمتر به چشم مي خورد .
- در اين قبيل داستان ها محوريت اصلي با فرد است نه جمع.
- حوادث پي در پي، بر پايه شانس و گاه غيرطبيعي.
- حل اين قبيل تضاد ها و حوادث عمدتا به كمك عناصر متافيزيكي است : دست سرنوشت .
- شخصيت پردازي ها اغلب ساده هستند، دو شخصيت اصلي داستان شايد كاملا توصيف شوند اما ساير شخصيت ها نه. همچنين شخصيت ها فاقد عمق احساسي هستند.
- سادگي جملات، مضامين و واژگان: چون اغلب مخاطبين اين آثار توده مردم هستند، بنابراين زبان به كار برده شده نيز ساده است . همچنين زبان و ادبيات تمام شخصيت ها يكي است.
- استفاده مكرر از كليشه ها در تمامي عناصر: داستان ها، شخصيت ها، پايان هاي خوب و رويايي، و حتي طرح هاي روي جلد.
نظريه هاي ادبيات عامه پسند
در باب ادبيات عامه پسند مباحث متعارضي وجود دارد، مكتب فرانكفورتي ها آن را بخشي از صنعت كتاب و آگاهي كاذب و ايدئولوژي دروغيني مي دانند كه توسط طبقه حاكم ايجاد شده و قصد دارد تصويري غيرواقعي و زيبا از جامعه ارائه كند و لذا كاركردي تخديري دارد. ادبيات عامه پسند از سوي نظام حاكم ترويج مي شود و همچنين تصويري كاذب از زندگي آرماني ارائه مي كند، تصويري كه در آن مردان، شجاع، ثروتمند و فداكار هستند و زنان، زيبا، داراي عزت نفس و به دنبال زندگي خانوادگي هستند. ادبيات عامه پسند، احساسي از خواندن در افراد ايجاد مي كند بي آن نگرش هاي والا را در آنها بپروراند. مخاطب، توده اي منفعل است كه به راحتي تحت تاثير رسانه ها قرار ميگيرد.
رويكرد تحليل دريافت نيز تمركز خود را بر شيوه معنادهي مخاطبين از متن قرار داده اند. در اين نظريه متون فاقد معناي ثابت ، دقيق و ذاتي هستند بلكه در جريان خواندن توليد ميشود. زنان با خواندن اين كتاب ها حداقل در زماني كوتاه مي توانند كسي ديگر باشند و در دنيايي ديگر زندگي كنند . آنها در پايان اين رمان ها به اين احساس اطمينان ميرسند كه مرد و ازدواج دو چيز واقعا خوب هستند . ردوي معتقد است خواندن اين كتاب ها نوعي اعتراض از راه خيال پردازي و حاكي از اشتياق براي دنيايي بهتر است. او به مسئله فرار مخاطبين رمان هاي زنانه ميپردازد و مي گويد اين فرار به مخاطبين اجازه ميدهد تا واقعيت زندگي اجتماعي خود يعني بازي كردن نقش خانه دار را در مناسبات مردسالارانه به خوبي تحمل نمايند.
در مقابل نظريات مطالعات فرهنگي معتقدند كه ادبيات عامه پسند و اقبال به آن، نوعي مقاومت نرم در برابر فرهنگ حاكم است و تلاش دارد تا به خوانندگان آن فضايي براي كنار زدن زندگي روزمره ارائه كند. اما مطالعات فرهنگي با عطف توجه به فرهنگ عامه و توجه خاص بر بخش هاي غيرتخديري اين ادبيات، معتقد است كه اين رمان ها در هر حال فهمي از جامعه بدست مي دهد، نوعي كاركرد آموزشي دارد، وسيله اي براي گذران اوقات فراغت است، و در نوعي بازسازي دنياي رويايي در ذهن خواننده است. همچنين مي تواند شروع خوبي براي ايجاد علاقه و عادت به خواندن رمان باشد.
وضعيت مطالعه رمان در ايران
بر اساس اطلاعات خانه كتاب ايران در باره رمان هاي ادبي بيش از 10 چاپ در سال هاي 1371 تا 1385: از ده كتاب پرفروش، نه تا عامه پسند است و از مجموع 449 چاپ كتاب هاي پرفروش در اين دوره، 118 چاپ آن رمان هاي والا است. پرفروش ترين كتاب كه عامه پسند است با 38 چاپ و بعد از آن 22 چاپ باز هم دو كتاب عامه پسند است و اولين رمان والا تنها 16 بار چاپ شده است.
تيراژ رمان ها و مجموعه داستان هاى جدى بهOطور متوسط هزار و سيصد و پنجاه (1300) جلد است. اما تيراژ رمان هاي عامه پسند بيش از 2500 نسخه، در باره نويسندگان مشهور بيش از 5000 نسخه و گاه تا 18000 نسخه براي هر چاپ بوده است.
تبيين علل رشد كتاب هاي عامه پسند
آثار عامه پسند در همه جاي جهان، رواج دارند. دلايل متعددي در باب ظهور و گسترش ادبيات عامه پسند در ايران وجود دارد: فراغت به همراه گسترش سواد و نيز افزايش عمومي رفاه و گسترش مشاهده تلويزيون از جمله عواملي هستند كه بر اساس مكتب دريافت و مطالعات فرهنگي مي تواند علت هاي افزايش رمان عامه پسند در ايران باشد. همچنين افزايش خواست عمومي زنان براي بهبود وضعيت شان مي تواند از طريق نوعي مقاومت نرم با قرائت رمان عامه پسند (با مضمون عاشقانه و نه جنسي آن) برآورده شود.
يان انگ در باره ادبيات عامه پسند در جهان سوم معتقد است كه اين ادبيات از سه سو در معرض حمله است: ادبيات روشنفكري، ادبيات رسمي حكومت و ادبيات عامه پسند وارداتي. در ادامه اين متن ما تلاش داريم تا تاثير تعارضات ميان ادبيات روشنفكري و ادبيات رسمي حكومت بر رشد ادبيات عامه پسند را نشان دهيم.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي در 1979، دو دسته اساسي در سياستگذاري فرهنگي در ايران حاكم بوده اند: يكي اصولگرايان و ديگري اصلاح طلبان. اصولگريان معتقد به سياست هاي ارشادي براي ترويج اصول انقلاب اسلامي هستند كه برگرفته از آموزه هاي اسلامي است. بر همين اساس، با ترويج موسيقي، رقص، نمايش اندام و موي زنان، و همچنين بيان احساسات و روابط ميان زن و مرد در سينما، تئاتر و رمان مخالف هستند. اما اصلاح طلبان، معتقد به تساهل و مداراي با هنرمندان و نويسندگان هستند و تلاش دارند تا آنها را با مدارا جذب نمايند، يا آنها را هم همانگونه كه هستند، پذيرند ، و الگوي چندصدايي در جامعه و بويژه جامعه ادبي و هنري را پذيرفته اند.
اختلاف اساسي ميان اصولگرايان و اصلاح طلبان در حوزه هنر و ادبيات، در ميزان پذيرش و تحمل تفكر، ادب و هنري است كه در جامعه ايران به آن «مخالف» گفته مي شود. يعني آن بخش از جامعه ادبي و هنري ايران كه معيارهاي اساسي حاكم بر جمهوري اسلامي (شامل رعايت محدوديت هاي شرعي در ارتباط با جنس مخالف، پوشش و صرف مشروبات الكلي، و نيز حاكميت قواعد ديني بر جامعه) را نپذيرفته اند. اين گروه تقريبا در تمام سال هاي پس از انقلاب، هرگز انعطافي نشان نداده اند و اقبالي به حكومت ديني نداشته اند. در سال هايي كه اصلاح طلبان حاكم بوده اند، تنها از مداراي آنها استفاده كرده و امكانات بيشتري براي بيان نظر، ادب و هنر خود يافته اند. اما در دوره هاي حاكميت اصولگرايان با محدوديت هاي فراوان روبرو بوده اند.
هرچند غلبه اصلي در هر دو جريان (رسمي و روشنفكري) با افراد و گروه هايي است كه چندان طرف مقابل را تحمل نمي كنند. لذا حوزه ادبيات به سمت نوعي دو قطبي شدن پيش مي رود. اين وضعيت بويژه با امكانات موجود در فضاي سايبر تشديد شده است. با توجه به مشكل نبود ديالوگ، و شدت مميزي در حوزه ادبيات، اكنون راه هاي ديگري براي انتشار وجود دارد. كم بودن تيراژ آثار ادبي والا، كم شدن ارتباط ادبيات والا با جامعه، و نيز فقدان سودآوري در نگارش و چاپ رمان والا باعث شده تا ادبيات از مخاطبان عمومي به سمت مخاطب خاص روي بياورد.
اهالي ادبيات والاي مخالف، با صرف نظر كردن از سود مادي و چشمداشت به شهرت و ساير منافع ادبي، اكنون بيشتر به فضاهاي ديگري روي آورده اند: كلاس هاي خصوصي آموزش قصه نويسي؛ سايت هاي فراوان براي معرفي، انتشار و نقد آثار ادبي (حتي يك سايت اخيرا به آثار فاقد مجوز اختصاص يافته است)، و رشد چشمگير وبلاگ نويسي در ايران.
از آنجا كه ادبيات مخالف در ايران، اكنون ابزاري براي تغيير حكومت در ايران محسوب مي شود، منافع غيرمادي آن بيشتر شده است: امكان مهاجرت و دريافت بورس تحصيلي، معرفي در شبكه هاي پربيننده ماهواره اي خارج از ايران و سايت هاي خارجي. اين وضعيت باعث شده تا از يك طرف ادبيات جدي مخالف از سوي حكومت خطرناك تلقي شود و در مواجهه با آن احتياط بيشتري شود و از طرف ديگر، نويسندگان مخالف به سرعت مشهور شوند و برآورد نادرستي از ميزان اعتبار اثر خود در ميان مردم داشته باشند. هر دو طرف اين ماجرا، به ادبيات والا در ايران لطمه جدي وارد ساخته است.
بدين صورت فضاي ادبي ايران بتدريج از آثار ادبي والا مخالف تهي شده است و آثار ادبي موافق نيز از طرف اهالي ادبيات مخالف مورد بي توجهي قرار گرفته است. تمايل مسئولان وزارت فرهنگ براي افزايش در ميزان نشر كتاب و نيز گسترش نشر كتاب هاي ادبيات داستاني، و نيز فقدان جريان منظم نقدي كه عامه كتابخوان را از سطح كتاب عامه پسند به سمت رمان هاي والا سوق دهد، همچنين عدم تبليغ و ترويج رمان هاي والا در صدا و سيما باعث شده تا رمان عامه پسند بيشتر در منظر و مرآي جامعه قرار گيرد. همچنين صنعت نشر كتاب در ايران براي بقاي خود ناگريز از چاپ كتاب در حوزه ادبيات داستاني است و در غياب كتاب هاي والا و مخاطبين اين كتاب، ناگزير از توجه به كتاب عامه پسند است.
همچنين مخالفت هاي جدي بخش هاي ديني تر جامعه با آثار ادبي باعث شده تا مسئولان وزارت فرهنگ با دقت و احتياط بيشتري و با صرف زمان بيشتري آثار ادبي را كنترل كنند. اما آثار عامه پسند، محافظه كارانه، نه بياني از روابط جنسي دارد و نه رفتارهايي را ترويج مي كند كه نظم موجود در جامعه را به خطر بيندازد. لذا به سرعت مجوز نشر مي گيرند.
در نتيجه تعارض هاي جدي ميان ادبيات روشنفكري و ادبيات رسمي به گسترش آثار ادبي عامه پسند منجر مي شود. بعلاوه نگاه منفي به ادبيات عامه پسند باعث شده تا در باره اين آثار سكوت شود. لذا تقريبا هيچ سياستگذاري در باره محتوا، تيراژ، قطع، زمان نشر و... در باره اين آثار انجام نمي شود و تقريبا تمام سياست هاي نشر آن به ذائقه مخاطب و بازار كتاب عامه پسند وانهاده شده است.
البته اين موضوع نياز به تحقيقات بيشتر دارد.
محمدرضاجوادی یگانه
http://www.mrjavadi.com/default.asp
| 
