|
: انسان داراي اميال ، كشش ها و احساس هاي فطري گوناگوني است كه تمامي رفتارهاي فردي و اجتماعي او را در دو بعد مادي و معنوي پوشش مي دهد.
يكي از آنها ميل خداجويي ، كمال يابي و احساس دين گرايي است. آدمي مي كوشد تا با همه ابزار و وسايل مشروع ، اين ميل و احساس خود را اقناع كند و چشمها و چشمه هايي را به سوي معشوق بگشايد.
دعا بهترين راه و وسيله اي است كه آن مهم را سامان مي بخشد يعني انسان را با كمال مطلق ، پيوند مي زند. دعا ، همان خواندن جمله هاي ماثور از پيامبر و امامان در اوقات معين براي طلب آمرزش و برآورده شدن حاجات را گويند.
تضرع ، دل شكستن ، اشك و اعتصام به پيشگاه معشوق ، زمينه هاي دعاي حقيقي را شكل مي دهند و انسان با تمامي وجود او را مي خواند.
اين حالت ، خود غايت عشق است كه عاشق ، راز دل را بي پرده با معشوق در ميان مي گذارد و درنهايت ، پيش از آن كه به خواسته هاي خود بينديشد ، به نفس همان راز و گفتگو ، سرمست است.
از همين روست كه عارفان ، همين حالت گفتگو را عين استجابت دعا مي دانند يعني به محض هم كلامي با خدا به خواسته خود رسيده اند.
مسلمانان راز و نياز را براي خود ضروري مي دانند زيرا دعا را حلقه وصل معبود مي پندارند. امام خميني ره در اين خصوص مي گويد: «آن كه مي گويد ما دعا را نمي خواهيم ، قرآن را هم نمي خواهيم ؛ يعني قرآن را قبول ندارد: ادعوني استجب لكم ، مردم ! بياييد مرا بخوانيد، دعا كنيد.» پس دعا يكي از كشش هاي فطري هر انساني است.
به قول استاد مطهري : «هر كسي از دل خود با خدا راه دارد، دري از همه دلها به سوي خدا هست ، حتي شقي ترين افراد در موارد گرفتاري و ابتلا، در وقتي كه اسباب و علل بكلي از او منقطع مي شود، تكاني مي خورد و به خدا التجا مي برد. اين يك ميل فطري و طبيعي است در وجود انسان ، پرده گناه و شقاوت گاهي روي آن مي گيرد، در سختي ها كه پرده گناه و شقاوت گاهي روي آن را مي گيرد، در سختي ها كه پرده زايل مي شود ، خود به اين ميل تحريك مي شود و به هيجان درمي آيد».
اهميت دعا
در بيان اهميت دعا همين بس كه بيش از 30 آيه در قرآن ، به بحث درباره دعا اختصاص دارد. نشانه ديگر بر اهميت دعا، اين كه انبيا از حضرت آدم تا خاتم الانبياص به دعا توجه خاصي داشته اند و هر كدام از آنان براي تقرب به خداوند تبارك و تعالي ، دعا را به امت خود توصيه مي فرمودند و خود نيز براي رسيدن به اهداف مقدسشان ، دست به دعا برمي داشتند و در پيشگاه خدا، نيايش و تضرع مي كردند و دعا را بهترين وسيله تقرب به ايزد منان مي دانستند. امام خميني ره دعا را بهترين وسيله مناجات با خداوند عدالت گستر مي داند. بسياري از دعاهاي انبيا در قرآن مجيد آمده است.
ائمه نيز دهها حديث درباره دعا و اهميت آن و شرايط و آثار و عوامل عدم اجابت دعا بيان فرمودند كه در كتابهاي روايي آمده است ؛ بعلاوه ، دعاهاي خاص و زيارت هاي فراواني را ذكر كرده اند و سفارش زياد بر خواندن آنها داشته اند و تاكيد فرموده اند تا آن را در زمان هاي تعيين شده با حالت و شرايط خاصي بخوانند كه صحيفه سجاديه و مفاتيح الجنان انواع گوناگوني از اين دعاها و زيارت نامه ها را در خود دارد. حضرت رسول ص در اهميت دعا فرمود: «دعا اسلحه مومن و ستون دين و روشني آسمان ها و زمين است». حضرت علي ع نيز در اين زمينه فرمود «محبوب ترين كارها نزد خداوند تعالي روي زمين ، دعاست». «دعا مغز عبادت است». «دعا عبادت است». عالمان اخلاق و عرفان نيز كتابها و مقاله هاي فراواني در موضوع دعا و نيايش نگاشته و مطالب فراواني را بيان كرده اند كه سندي گويا بر اهميت دعا در اديان آسماني بخصوص دين اسلام و مذهب تشيع به شمار مي رود. دانشمندان غربي معتقدند: دعا و نيايش ، نگراني ها و هيجان ها و ترسهايي را كه موجب بيم بيشتري از ناخوشي هاي انسان است ، از بين مي برد. با توجه به نقش دعا در روان پزشكي و اثرات درماني آن ، دانشمندان غربي براي دعا اهميت زيادي قائل هستند ، الكسيس كارل ، دانشمند فرانسوي درخصوص اهميت دعا مي گويد: «دعا عالي ترين حالت مذهبي در انسان است و حقيقت آن پرواز روح بشر است به سوي خدا». وي در جاي ديگر مي گويد: «دعا و نماز قوي ترين نيرويي است كه انسان مي تواند توليد كند، نيرويي كه چون قوه جاذبه زمين وجود حقيقي و خارجي دارد.» ويليام جيمز نيز مي گويد: «بر اثر دعا و نماز، چيزهايي محقق مي شود كه خارج از اثر دعا ، تحقق آن امكان ندارد. در اثر دعا نيرويي ايجاد مي شود خواه ذهني فرض شود خواه خارج از ذهن كه در عالم واقعيات و محسوسات ، آثارش ديده مي شود.»
شرايط استجابت دعا
هرگاه بحث از دعا پيش مي آيد ، معمولا اولين پرسشي كه به ذهن آدمي خطور مي كند ، اين است كه چرا بسياري از دعاها مستجاب نمي شود؟ شايد بعضي بگويند ما در مواردي به مشكل برخورديم و به دعا متوسل شديم ولي متاسفانه با آن همه نيايش و تضرع ، دعاي ما به اجابت نرسيد ، راستي چرا؟ اساسا پايدار شدن هر چيزي نيازمند عوامل و شرايطي است ، دعا نيز اين چنين است ؛ يعني براي به اجابت رسيدن آن مي بايست شرايطي را فراهم كرد. اين شرايط به وسيله خود انسان به وجود مي آيد به عبارت ديگر ، خود انسان عامل اصلي به اجابت رسيدن و يا نرسيدن دعاست بنابراين به طور مختصر به اين شرايط اشاره مي كنيم :
شناخت خدا
بين اجابت و شناخت ، رابطه مستقيمي وجود دارد. انسان ابتدا بايد بداند از چه كسي درخواست دارد و حقيقت او را به شناخت حق اليقيني بشناسد به طوري كه هيچ چيز جز او نبيند. آنگاه كه انسان مولاي خود را در مقام عليم ، غني ، جواد، قادر، متعال ، حكيم ، صمد و... دانست و از سويي خودش را جاهل ، فقير، عاجز و محتاج يافت ، درخواست و دعا مي كند و در اين هنگام دعا اجابت مي شود زيرا بذر اجابت با معرفت او پاشيده شده است و اجابت از آثار مترتبه معرفت است.
حضرت رسول ص در مقام بيان نسبت بين معرفت و اجابت چنين فرمود: اگر شما آن طوري كه بايسته است خداوند را بشناسيد، هر آينه به سبب دعاهايتان ، كوه ها از زمين كنده مي شد. دعاكننده بايد ايمان به مرحمت و فضل خداوند داشته باشد و باور كند كه در لطف و مرحمت و فضل او به روي بندگانش هميشه باز است و از ناحيه خدا هيچ منعي وجود ندارد. اگر دعاي او مستجاب نمي شود ، مشكل كار خود اوست.
به عزم مرحله عشق پيش نه قدمي
كه سودها كني ار اين سفر تواني كرد
جمال يار ندارد نقاب و پرده
ولي غبار ره بنشان تا نظر تواني كرد
حضور قلب
دعاكننده مي بايست حضور قلب داشته باشد يعني خواستن و طلب كردن در وجود او پيدا شود و تمامي وجود او مظهر خواستن و طلب گردد. حضرت رسول ص فرمود: «بدانيد دعايي را كه از قلب غافل برخيزد ، خداوند آن را قبول نمي فرمايند.» براي استجابت دعا بايد دعاي واقعي كرد يعني به گونه اي كه دل انسان با زبان او كاملا هم آوا باشد.
عمل صالح
اگر انسان داراي عمل صالح باشد و از بندگان صالح خداوند محسوب شود ، دعاي او مورد قبول خداوند قرار خواهند گرفت و الا دعا كردن تير در تاريكي انداختن است زيرا عمل و دعا هر كدام مكمل يكديگرند و اساسا دعا بدون عمل اثر ندارد. حضرت علي ع در اين باره مي فرمايد: كسي كه بدون عمل دعا كند ، مانند كسي است كه بدون كمان تيراندازي مي كند. چنين كسي تير او به هدف نمي خورد زيرا تير او در چند قدمي تيرانداز به زمين مي افتد.
پاك بودن خوراك
مال حرام خوردن آثار وضعي بسيار منفي دارد كه ازجمله آن قبول نشدن دعاست. از اين رو حضرت رسول ص مي فرمايد: هركس كه دوست دارد دعايش مستجاب شود ، مي بايست خوراك و كسب حلال داشته باشد: «من احب يستجاب دعاه فليطيب مطعمه و مكستبه» امام صادق ع مي فرمايد: خداوند بالا نمي برد دعاي بنده اي را كه در شكمش مال حرام باشد.
ممكن و مشروع بودن خواسته
از جمله شرايط استجابت دعا ، مشروع ، معقول و ممكن بودن درخواست است زيرا هدف از دعا رشد و تكامل انسان به سوي خداست بنابراين اگر درخواستي مشروع و يا معقول نباشد و تقاضاي ناممكني باشد ، به اجابت نخواهد رسيد لذا دعا نبايد برخلاف نظام تكوين و يا تشريع باشد تا به اجابت برسد مثلا دعا براي عمر جاويدان ، خواسته اي برخلاف تكوين است زيرا خداوند فرمود: همه كس مرگ را مي چشد. خدا مرگ را براي انسان ها قرار داد و درخواست عمر جاويدان ، خلاف نظام تكوين است لذا اجابت نمي شود. يكي از معصومان ع در اين خصوص مي فرمايد: اي كسي كه دعا مي كني چيزي را كه ممكن نيست و يا حلال نيست از خداوند نخواه.
پس خواسته انساني نبايد خلاف عالم تكوين و تشريع به معناي وسيع آن باشد ، چون در اين صورت با فلسفه دعا كه تقرب به خدا و اجابت خواسته هاي تكاملي انسان است ، منافات پيدا مي كند. چيزي كه بايد به آن توجه ويژه داشته باشيم ، اين است كه مجموعه عواملي در اجابت نشدن دعاها تاثير دارد كه گناه يكي از آن عوامل به شمار مي رود بنابراين اگر دعاي فردي به اجابت نرسيده است ، بايد ريشه يابي كند و به خود و شرايط دعاي مورد نظرش توجه كند و درصدد رفع مشكل برآيد و در جهت تحقق شرايط اقدام كند.
لذت نيايش
دنياي نيايش ، دنياي لذت و عشق واقعي است و هر كسي نمي تواند به آن راه يابد ، از خود بي خود شدن را مي طلبد. شهيد مطهري در اين خصوص مي نويسد: «آنها كه لذت دعا و انقطاع از خلق به خالق را چشيده اند ، هيچ لذتي را بر اين لذت مقدم نمي دارند. دعا آن وقت به اوج عزت و عظمت و لذت مي رسد و صاحب خود را غرق در سعادت مي كند كه دعاكننده ، لطف خاص الهي را خود ببيند و آثار استجابت دعاي خود را مشاهده كند.»
لذت نيايش قابل توصيف نيست بلكه خود انسان بايد اين لذت را با وارد شدن به آن عالم بچشد ، مثلا چه كسي مي تواند نيايش حضرت رسول ص و علي بن ابي طالب ع و فاطمه زهراع را در دل شب و يا دعاهاي حسين بن علي ع و فرزندان و ياران آن بزرگوار را شب عاشورا در سرزمين كربلا توصيف كند.
دكتر علي تكمراني
| 
