اگر قرار باشد از ایرانیانی كه تا به حال اشعار حافظ را نخوانده اند،آماری تهیه كنیم شاید نتیجه آن شگفت آور باشد.یعنی تقریباً می توان گفت هیچ ایرانی یافت نمی شود كه در طول عمر خود حداقل یك غزل از غزلیات حافظ را نخوانده یا نشنیده باشد. حال با توجه به محبوبیت فراگیر این شاعر برجسته سؤال این است كه از این میان چه تعدادی، از حافظ و مسائل پیرامون وی شناخت دارند و آیا این شناخت تغییری در درك آنها از اشعار حافظ بوجود نخواهد آورد
البته پاسخ مثبت است زیرا كه با توجه به سابقه درخشان ادبی ایران و مطرح بودن بسیاری از این آثار در عرصه های جهانی، موضوع شناخت پیرامون آفرینندگان این آثار به عنوان عنصری تأثیرگذار در افكار و احساساتشان خالی از لطف و اهمیت نیست. بدیهی است موضوع شناخت حافظ و بررسی احوال این شاعر بزرگ تازگی ندارد و پیش از این مستشرقین و اساتید وطنی آثاری ارزشمند در این حوزه به طبع رسانیده اند. اما در برابر مراجع قطور و كتب چندجلدی كه حاصل این موشكافی است شاید بتوان گفت نیاز به كتبی كه در عین جامعیت طریق اختصار در پیش گرفته باشند نیز احساس می شود. در این راستا
دكتر محمد استعلامی با هدف شناساندن شخصیت و دنیای پیرامون حافظ كتابی را با عنوان «
حافظ به گفته حافظ» تألیف كرده كه توسط
انتشارات «نگاه» به چاپ رسیده است. مؤلف در كتاب خود این شناخت را از خلال اشعارحافظ و از زاویه نگاه شاعر به دنیای بیرون به دست می دهد. وی با استناد و ارجاع به آثار منتشر شده در زمینه حافظ شناسی، و با رعایت اختصار ضمن ارائه متنی سلیس و روان، خواننده را طی پنج فصل با دنیای درون و بیرون حافظ آشنا می كند.
اگر مطالعه هر كتاب را سفری ذهنی قلمداد كنیم،باید گفت در فصل نخست این كتاب مخاطب می تواند در كوتاهترین زمان ممكن به شیراز قرن هشتم سفر كند و از نزدیك شاهد وقایع باشد.
دكتر استعلامی در فصل یكم كتاب می آورد:«شیراز با وجود آرامش و تسلیم ظاهری در واقع در دست ماجراجویان بود.كدخدایان محلات كه نبض ماجراجویان در دست آنها بود،كُلو خوانده می شدند. این پهلوانان و كلوها در واقع مشتی رند بودند كه به نام و ننگ اعتنایی نداشتند. شاید گاه آثاری از جوانمردی و كارسازی نشان می دادند اما غالباً از هیچ كاری رویگردان نبودند، نه از غارت و شبگردی، نه از تهدید و آدمكشی./.و در تمام شهر نوعی طغیان مخفی نسبت به حكومت وجود داشت.»
در سال ۷۵۷ ه.ق یكی از همین ماجراجویان، نامش امیر مبارزالدین حكومت شهر را در دست می گیرد.او كه صاحب تاج و تخت ابواسحاق انجو شده، به هوای بقای سلطنت و سرپوش گذاشتن بر چهل سال عیاشی های دوران جوانی،در تحذیر و ارشاد مردمان چنان به افراط می گراید كه «ناموس عشق و رونق عشاق» می برد و باعث جلوه فروشی زاهدان ریایی می شود و به دلیل همین تندروی ها توسط پسرش،شاه شجاع و حافظ لقب «محتسب» می گیرد.از اینجاست كه «حافظ از خانقه به میخانه می رود» و خود رندی عالم سوز می شود.
بیایید تصور كنیم كه در یكی از نانوایی های شیراز در دل یكی از ۱۷محله آباد شهر،جوانكی در حال خمیرگیری زیر لب با خود مفتعلن مفتعلن می گوید و كلماتی موزون تر از سخنان روزمره سرهم می كند و آنگاه یك مدعی شاعری و سخنوری كه اتفاقاً در همسایگی دكان اوست،او را به سخره می گیرد و جوانك با دل شكسته شبانگاه به كوهی پناه می برد و شب های بسیاری كه كس حسابش را نمی داند، آنقدر ناله و تضرع می كند كه ناگهان یك شبه از عالم غیب سینه او را می گشایند و قرآن را با ۱۴روایت بر قلب مباركش نازل می كنند.در نهایت ماجراهای یك شبه، شأن نزول این بیت می شود كه: «آن شب قدری كه گویند اهل خلوت امشب است/یا رب این تأثیر دولت از كدامین كوكب است»
این سرگذشت رقت انگیز، سیر تحول حافظ از یك شاگرد نانوای امی به غزلسرایی مبتكر و مسلم به زعم تذكره نویسان گذشته است.دكتر استعلامی ضمن رد چنین سرگذشت هایی، با رویكردی منطقی حافظ را به عنوان یك انسان با تمام ابعاد انسانی اش معرفی می كند.وی در باب سرگذشت حافظ كه یك فصل كتاب بدان اختصاص دارد، می گوید:«در این دیوان كه بی گمان انتخابی از سروده های شصت و پنج سال زندگی و نیم قرن شاعری اوست،حافظ نمی خواسته كه سرگذشت خود را برای ما بگوید، اما در لابه لای ابیاتش دانستنی هایی پیدا می كنیم كه آنها را راویان زندگینامه ها نمی دانسته اند و در پی دانستن آن هم نبوده اند.به زبان ساده تر، از گفته های خود حافظ به واقعیاتی از سرگذشت او می رسیم كه در هیچ تذكره و تاریخی نیامده است.» دكتر استعلامی در جایی دیگر در باب سرگذشت حافظ از مقدمه ای صحبت می كند كه توسط فردی ناشناس بر دیوان حافظ نوشته شده و دست كم تا ۲۰۰سال پس از درگذشت او در هیچ دستنویس معتبری وجود ندارد، اما در دستنویس های متأخر نام محمد گلندام به عنوان مؤلف این مقدمه دیده می شود. وی پس از اشاره به این موضوع می گوید: «اما نویسنده این مقدمه- هركه باشد!- بی گمان از مرتبه دانش حافظ آگاه بوده و ظاهراً در زمان حافظ یا نه چندان پس از او می زیسته و استناد به او دست كم این فایده را دارد كه حافظ را شاگرد بیسواد و فقیر دكان نانوایی نمی كند و اگر او را دوست و معاشر حافظ هم گفته اند،به این دلیل است كه او خود را از شاگردان قوام الدین عبدال./.مدرس نامدار قرآن و مطالعات اسلامی در قرن هشتم و نیز خود را همدرس حافظ ( !) می گوید.» نكته اینجاست كه با وجود قرائن و شواهد موجود در اشعار حافظ كه طی آن صحبت از درس های شبانه و طاق و رواق مدرسه است، باز عده ای به روایات افسانه آمیز تذكره ها اقبال نشان می دهند، یا از وجوهی دیگر شأن حافظ را لگدمال حقارت های نفسانی خود می كنند و اینكه امروزه می بینیم فارابی، غزالی، رودكی و مولانا وطن دیگری یافته اند از سر همین سهل انگاری در شناخت درست و بالطبع حمایت كافی از این گنجینه های ملی است.
دیوان حافظ با در بر داشتن سه گروه اشعار عارفانه،عاشقانه و اجتماعی جامع موضوعات مطرح شده در آثار پیشین است،از همین رو گاه حافظ را در اشعارش با چندین چهره می یابیم. پس ما با این سؤال مواجه می شویم كه حافظ چه می خواهد بگوید و علت این تغییر كسوت ها در اشعار وی چیست
به دنبال وقوع هرج و مرجی كه ثمره حكومت آل مظفر بود ،در كوچه پس كوچه های شیراز شخصیتی متولد می شود كه در سرتاسر اشعار حافظ با او مواجه می شویم:«خواجه شمس الدین رند» همویی كه بی اعتنا به محتسب و محكمه، تازیانه های خویش را بر پیكر جامعه فرو می باراند و در همه جا از نابسامانی های اجتماع و فتنه های درون پرده سخن می گوید. دكتر استعلامی در این باب می نویسد:«در چنان روزگاری یك شاعر متعهد می بایست نامی بر خود بگذارد كه عذری به ظاهر موجه برای فریاد اعتراض او باشد. در تاریخ تفكر سیاسی و نیز در سرگذشت عارفان دل آگاه به اصطلاح عقلای مجانین برمی خوریم كسانی كه برای گفتن آنچه نباید گفت خود را به دیوانگی می زدند.» در واقع «رندی حافظ معجونی از ایمان و اعتقاد، آگاهی و درك اسرار، آزادگی و رشادت، نیاز به حق و بی نیازی از خلق و سربلندی از این ملكات انسانی است.»
به همین ترتیب واژگانی كه مورد ابداع و استفاده حافظ قرار گرفته از جمله: پیرمغان، دیرمغان، دیر خرابات و سلاح های حافظ است كه وی با آنها به مقابله با تزویر و ریا می پردازد.او كه خود اهل علم و مدرسه بود و مدتی نیز با جماعت صوفیه حشر و نشر داشت ،با دیدن تصوف فروشی خانقاه ها به محراب پیرمغان پناه می برد چرا كه ایشان را در پیشه خود مخلِص و در اندیشه مخلَص تر می یابد. پس قیل و قال مدرسه را كنار می نهد، خرقه ریا می سوزاند و دوای غم بیكرانه زمانه را جایی دیگر جست وجو می كند.زیرا كه حافظ در زمانه ای می زیست كه همدمی در خور آزادگی خود نداشت.
«حافظ غریب است و غریب می ماند، و در آن غربت و تنهایی، چه رشادتی دارد كه یك تنه، به تمام ریاكاران روزگار خود می تازد و پی گرفتن این مبارزه را برای مردم روزگاران پس از خود نیز به ارث می گذارد.» و بدین سان او در خلوت خود با هزار زبان ،سوار بر سفینه غزل، سفری را به اعماق جان و روح ما می آغازد كه گویی پایان ندارد.
