اقرار علي يف (1924 ـ 2004) عضو فرهنگستان علوم جمهوري آذربايجان و يكي از انگشت‌شمار دانشمنداني بود كه تحقيقات خود را يكسره به تاريخ شاهنشاهي ماد و تاثير آن بر كشورهاي خاور نزديك باستان اختصاص داد. «پادشاهي ماد» اولين و بزرگ‌ترين كتاب پروفسور اقرار حبيب اوغلو علي‌يف به همراه كتاب «تاريخ ماد» اثر ايوان ميخايلوويچ دياكونوف، هنوز از جامع‌ترين و معتبرترين منابع مرجع تاريخ ماد در جهان محسوب مي‌شوند. اين كتاب را كامبيز ميربهاء ترجمه و انتشارات ققنوس منتشر كرده است. 

كتاب «پادشاهي ماد» با يادداشتي از مترجم فارسي اثر، كامبيز ميربهاء آغاز مي‌شود. او در يادداشت خود به جايگاه علمي نويسنده كتاب، اقرار علي‌يف، اشاره مي‌كند و مي‌نويسد كه علي‌يف از مخالفان ساده‌نويسي تاريخ براي درك عامه مردم و همچنين تحريف آن با مقاصد ايدئولوژيكي بود. به همين دليل است كه «پان ترك‌ها» او را مورد بي‌مهري قرار مي‌دادند و آثارش را به عمد ناديده مي‌گرفتند. مترجم كتاب اين نكته را نيز يادآوري مي‌كند كه اثر علي‌يف در كنار «تاريخ ماد» دياكونوف، معتبرترين و جامع‌ترين منبع مرجع تاريخ ماد در جهان است. از اين رو انتشار ترجمه فارسي اثر علي‌يف، ضرورت داشت. 

آن‌گاه پيشگفتاري تحليلي از ويراستار متن روسي، استرووه، آمده است. او ضمن برشمردن سرفصل‌هاي كتاب، با ديدي انتقادي، پاره‌اي از ديدگاه‌ها و برداشت‌هاي علي‌يف از تاريخ ماد را مورد پرسش قرار مي‌دهد، اما در همه جا به ارزش والاي اثر او اذعان مي‌كند و مي‌نويسد كه «پادشاهي ماد» علي‌يف، يكي از كامل‌ترين و عميق‌ترين پژوهش‌هاي علمي انجام گرفته درباره تاريخ ماد است. 

مقدمه مولف، اقرار علي‌يف، گوياي دشواري كار او در پي‌جويي منابع و مشكلات تحقيق درباره تاريخ ماد است. علي‌يف مي‌نويسد كه پژوهشگر تاريخ ماد، اغلب در تاريكي سرگردان است، زيرا نه تنها منابع باستان‌شناسي درباره آن دوره بسيار اندك است، بلكه حتي يك نوشته از خود مادها نيز در دست نيست و تمام منابع مكتوب، منشاء غيرمادي دارند. علي‌يف يك دشواري ديگر بررسي تاريخ ماد را برمي‌شمارد و مي‌نويسد كه اطلاعات منابع غيرمادي، همانند آن‌چه آشوري‌ها نوشته‌اند، «بيش‌تر متناقض، سوگرفته و حتي آشكارا دروغ است» همين‌ها دشواري كار پژوهنده تاريخ ماد را نشان مي‌دهد. آنگاه اشاره مي‌كند كه كتاب او حاصل پژوهش‌هاي چندين ساله روي تك تك مسايل تاريخ ماد است. 

پس از اين يادداشت‌ها، خواننده، متن كتاب را كه شامل 11 فصل است، پيش رو دارد. فصل نخست «گفتاري پيرامون منابع تاريخ ماد» نام دارد. در اين فصل تمام منابع قابل دسترس تاريخ ماد مورد بررسي و نقد قرار گرفته است. اگر دقت كنيم كه علي‌يف توانايي خواندن خطوط ميخي سومري، اكدي، آشوري و فارسي باستان را داشته است، بر گستردگي بررسي موشكافانه او در اين فصل، بيشتر پي خواهيم برد. 

علي‌يف منابع تاريخ ماد را به دو دسته آثار فرهنگ مادي و منابع كتبي تقسيم مي‌كند و مي‌نويسد كه كاوش‌هاي باستان‌شناسي در سرزميني كه مادها در آن سكونت داشته‌اند، بسيار اندك بوده است. از سويي ديگر، از مادها بناها و كاخ‌هاي بزرگ يا الواح گلي و ستون‌هاي يادبود در دست نيست تا مورد مطالعه قرار بگيرند. همه اين‌ها پژوهنده تاريخ ماد را دچار تنگناهاي ناخواسته مي‌كند. با اين همه، علي‌يف، منابع كهن و تحقيقات جديد را به دقت مورد كندوكاو قرار مي‌دهد و ميزان اهميت و ارزش آن‌ها را برمي‌شمارد. 

فصل دوم «وضعيت طبيعي و جغرافيايي ماد باستان» ناميده شده است. اين جغرافيا در بخش غربي فلات ايران قرار داشته و ماد را به دو بخش كوهستاني و دشت، يا ماد بزرگ و ماد كوچك (آتروپاتن)، تقسيم مي‌كرده است. پس از اين فصل كوتاه، فصل «ماد و فلات ايران در عصر پارينه سنگي» آمده است. در اين‌جا، علي‌يف، به بحث درباره محل سكونت انسان در روزگاران بسيار كهن پارينه سنگي در فلات ايران توجه مي‌كند. او چنين برداشتي را نادرست مي‌داند كه چون هيچ محوطه پارينه سنگي قديم در محدوده فلات ايران شناسايي نشده، پس احتمال زندگي انسان در فلات ايران در دوره پارينه سنگي وجود ندارد. 

فصل چهارم به بررسي زبان‌ها و خاستگاه‌هاي قومي قديمي‌ترين ساكنان فلات ايران و همچنين تا حدودي همه آسيا مقدم اختصاص يافته است. او خاستگاه ساكنان فلات ايران را با مساله زبان‌شناسي قومي پيوند مي‌دهد و مي‌نويسد كه با گشوده شدن رمز خطوط ميخي، افق جديدي در برابر دانشمندان گشوده شد و آن‌ها توانستند پرده از تاريخ اقوام و مردمان ساكن در آسياي مقدم، از ژرفاي تاريخ تا هزاره‌هاي پنجم تا چهارم پيش از ميلاد، بردارند. 

علي‌يف، در اين فصل، زبان‌هاي اورارتويي، هوريايي، گوتي، كاسپي، عيلامي، لولوبي، مادي و... را مورد بررسي قرار مي‌دهد و به اين نتيجه مي‌رسد كه زبان مادي واحدي، در سراسر كشور ماد، وجود نداشته است، بلكه انواع زبان‌هاي متعلق به اقوام مختلف رايج بوده است. 

«ماد و فلات ايران در عصر مس و مفرغ» عنوان فصل پنجم كتاب علي‌يف است. نويسنده در اين بخش از كتابش به موضوع نحوه پيدايش كشاورزي و دامداري مي‌پردازد و ابزار كار و سلاح‌ها را برمي‌شمارد و آثار سفالي يافته شده از كاوش‌ها را مبناي تحقيق خود قرار مي‌دهد. چنين روشي به او اين امكان را مي‌دهد تا دوره‌هاي معيني را براي سفال‌هاي يافته شده تعيين كند و ويژگي‌ها و تفاوت كيفي آن‌ها را يادآور شود. 

از اين پس خواننده با تاريخ سياسي ماد آشنا مي‌شود. فصل ششم «اولين شواهد مكتوب درباره ماد و مادها، دوره اتحاديه‌هاي قومي، ظهور دولت ماننا» نام دارد و گوياي مندرجات اين بخش از كتاب است. علي‌يف تاكيد و توجه بسياري به «ماننا ها» دارد. او براي رديابي ظهور و استقرار مادها در فلات ايران، منابع آشوري را بررسي مي‌كند و موقعيت پادشاهي اورارتو را در نظر مي‌گيرد. گستردگي منابع مورد استفاده علي‌يف، براي شناخت سرآغاز تاريخ مادها، نشان از اهميت و ارزش پژوهش او دارد. 

فصل هفتم «آغاز دولت ماد و اولين پادشاه آن» عنوان گرفته است. مي‌دانيم نخستين پادشاه ماد «ديااكو» نام داشت. زندگي او آميخته‌اي از روايت‌هاي تاريخي و پاره‌اي افسانه‌هاست كه از طريق تاريخ هرودوت به ما رسيده است. به هر حال، علي‌يف با دقتي شگفت‌آور، منابع را جست‌وجو مي‌كند و به اين نتيجه مي‌رسد كه «دايائوكو» (ديااكو) معاصر سارگن دوم آشوري بود كه در سال 715 پيش از ميلاد بر صحنه تاريخ ظاهر شده است. 

پيدايش دولت ماد، در فصل هشتم و با عنوان «مادها و هجوم اقوام كوچ‌نشين، تاسيس پادشاهي ماد» بررسي شده است. اين در زماني است كه دولت آشور در اوج قدرت و توانايي خود به سر مي‌برد. جانشينان ديااكو و درگيري پيوسته آن‌ها با آشوريان، موضوعي است كه به تفصيل مورد توجه علي‌يف بوده است. 

در فصل نهم نيز بحث «تحكيم و گسترش دولت ماد، حكومت هووخشتره دوم، جنگ‌هاي استيلا طلبانه مادها، تشكيل امپراتوري ماد» به ميان كشيده شده است. در اين هنگام دولت ماد به چنان توانايي رسيده بود كه مي‌توانست خطري جدي براي امپراتوري آشور باشد. سرانجام نيز آن‌ها بودند كه دولت خوفناك آشوري را از پا درآوردند. اشاره به فنون، تاكتيك و استراتژي جنگي مادها، بخشي از اين فصل است. 

«جامعه ماد از پايان قرن هفتم تا ميانه قرن ششم پيش از ميلاد، فرمانروايي ايشتوويگو، سقوط دولت ماد » عنوان فصل دهم است و پايان بخش كتاب نيز «تشديد نبردهاي طبقاتي در شاهنشاهي هخامنشي، مبارزه عليه يوغ هخامنشيان، كودتاي گئوماته، قيام مردمي در ماد» نام دارد و به جريانات شورش اقوام تابع شاهنشاهي هخامنشي، از جمله مادها، پس از مرگ كمبوجيه و تلاش داريوش اول براي به دست گرفتن قدرت، اختصاص يافته است. 

از ويژگي‌هاي كتاب «پادشاهي ماد»، فراواني استنادها و ارجاع‌هاي اقرار علي‌يف در پايان هر فصل است. چنين كاري نه تنها امتيازي براي اثر اوست، بلكه، آن گونه كه مترجم يادآوري مي‌كند، ناشي از اين مساله نيز هست كه علي‌يف معتقد بود تاريخ‌نويسي بايد مبتني بر واقعيت‌ها و اسناد و مدارك باشد. صفحات انتهايي كتاب نيز به «كتاب‌شناسي» و «تصاوير» اختصاص دارد. فراواني شمار تصويرهاي كتاب و توضيحاتي كه درباره آن‌ها داده شده است، ياري‌گر خواننده براي شناخت تاريخ ماد است. 

چاپ نخست «پادشاهي ماد» نوشته پروفسور اقرار حبيب اوغلو علي‌يف، با ترجمه كامبيز ميربهاء، در 2 هزار و 200 نسخه منتشر شده است و با بهاي 18 هزار تومان به كوشش انتشارات ققنوس به فروش مي‌رسد.

 

 

 

 

 

 

 

ایبنا